Gwara orawska

Gwara orawska
Obszar	Górna Orawa
Liczba mówiących	ok. 40 tys.
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki słowiańskie Języki zachodniosłowiańskie Języki lechickie Język polski Dialekt małopolski Pas górski Gwara orawska lub Języki indoeuropejskie Języki słowiańskie Języki zachodniosłowiańskie Języki czesko-słowackie Język słowacki Gwary góralskie Gwara orawska
Występowanie
Zasięg dialektu na Orawie. Widoczna również jedna z wysp językowych na Liptowie.
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Gwara orawska (słow. oravské goralské nárečia) – gwara pasa górskiego dialektu małopolskiego języka polskiego. Słowaccy językoznawcy uważają ją za gwarę przejściową słowacko-polską, małopolskiego pochodzenia. Posługują nią się rdzenni mieszkańcy Górnej Orawy, znajdującej się w Polsce i na Słowacji. Występuje również w wyspach językowych w głębi Słowacji.

Klasyfikacja

Według polskich językoznawców jest to gwara pasa górskiego (inna nazwa: pas podhalańsko-beskidzki) dialektu małopolskiego języka polskiego. Słowaccy uważają zaś, że te pierwotnie małopolskie gwary, pod wpływem kontaktów polsko-słowackich, stały się gwarami przejściowymi polsko-słowackimi. Zaliczają je do gwar góralskich (słow. goralské nárečia).

Zasięg

Na Polskiej Orawie gwara występuje w 14 wsiach w powiecie nowotarskim. W słowackiej części tego regionu gwary używa się w 11 wsiach: 9 w powiecie Namiestów i 2 w powiecie Twardoszyn (w tym jedna wieś z gwarą przejściową słowacko-orawską). Ponadto gwara przejściowa słowacko-orawska występuje w wyspach językowych poza Orawą, we 5 wsiach, założonych przez osadników z Górnej Orawy.

Występowanie gwary orawskiej w polskiej części Orawy

Nazwa polska	Nazwa słowacka	Gmina
Bukowina-Osiedle	Bukovina	Raba Wyżna
Chyżne	Chyžné	Jabłonka
Harkabuz	Harkabúz	Raba Wyżna
Jabłonka	Jablonka	Jabłonka
Kiczory		Lipnica Wielka
Lipnica Mała	Malá Lipnica	Jabłonka
Lipnica Wielka	Veľká Lipnica	Lipnica Wielka
Orawka	Oravka	Jabłonka
Piekielnik	Pekelník	Czarny Dunajec
Podsarnie	Podsrnie	Raba Wyżna
Podszkle	Podsklie	Czarny Dunajec
Podwilk	Podvlk	Jabłonka
Zubrzyca Dolna	Dolná Zubrica	Jabłonka
Zubrzyca Górna	Horná Zubrica	Jabłonka

Występowanie gwary orawskiej w słowackiej części Orawy

Nazwa polska	Nazwa słowacka	Powiat (okres)	Uwagi
Głodówka	Hladovka	Twardoszyn	gwara przejściowa słowacko-orawska
Mutne	Mútne	Namiestów
Nowoć	Novoť	Namiestów
Orawska Leśna	Oravská Lesná	Namiestów
Orawska Półgóra	Oravská Polhora	Namiestów
Orawskie Wesele	Oravské Veselé	Namiestów
Rabcza	Rabča	Namiestów
Rabczyca	Rabčice	Namiestów
	Sihelne	Namiestów
Sucha Góra	Suchá Hora	Twardoszyn
Zakamienny Klin	Zákamenné	Namiestów

Występowanie gwary orawskiej na Słowacji poza Orawą

Nazwa polska	Nazwa slowacka	Powiat (okres)	Region historyczny	Uwagi
	Huty	Liptowski Mikułasz	Liptów	gwara przejściowa słowacko-orawska
	Liptovská Lúžna	Rużomberk	Liptów	gwara przejściowa słowacko-orawska
	Lom nad Rimavicou	Brezno	Gemer	gwara przejściowa słowacko-orawska
Małe Borowe	Malé Borové	Liptowski Mikułasz	Liptów	gwara przejściowa słowacko-orawska
Wielkie Borowe	Veľké Borové	Liptowski Mikułasz	Liptów	gwara przejściowa słowacko-orawska

Fonetyka

W gwarze orawskiej występują takie zjawiska fonetyczne jak:

• mazurzenie;
• udźwięcznienie międzywyrazowe;
• występowanie samogłosek pochylonych:
  • a pochylone, realizowane jako å – dźwięk pośredni pomiędzy a i o bliższa jednak o lub jako o;
  • o pochylone, realizowane jako ů – dźwięk pośredni pomiędzy o i u;
  • e pochylone, realizowane jako y, występuje zarówno po samogłoskach twardych, jak i miękkich;
• rezonans nosowy:
  • w pozycji śródgłosowej:
    • przed spółgłoską zwartą. W tej pozycji występują grupy e+N i o+N.;
    • przed spółgłoską szczelinową. W tej pozycji występuje rezonans nosowy synchroniczny.;
    • przed spółgłoskami ł, l (w typie stanął, stanęli). W tej pozycji występują realizacje wźon, wźyna; stanůł, stanyła.;
  • w pozycji wygłosowej:
    • odpowiednik ogólnopolskiego ę:
      • -ym w 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego;
      • -e w bierniku l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w mianowniku lp na a jasne;
      • -o w bierniku l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, zakończonych w mianowniku lp na a pochylone;
    • odpowiednik ogólnopolskiego ą:
      • -o w 3. os. lm czasu teraźniejszego;
      • -o w bierniku l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego;
      • -e w bierniku l. poj. przymiotników dzierżawczych, mających a jasne w mianowniku l. poj.;
• występowanie spółgłosek protetycznych:
  • labializacja;
  • przydech;
  • prejotacja;
• przejście wygłosowego -χ w -k. Zachodzi to w:
  • końcówkach fleksyjnych:
    • w końcówce -ach w Miejscowniku l. mn. rzeczowników;
    • w końcówce -ych (|| -ich) w Dopełniaczu i Miejscowniku l. mn. przymiotników, zaimków itd.;
    • w końcówce 1. os. l. poj. czasu przeszłego;
    • w końcówce 1. os. l. poj. trybu przypuszczającego
  • w partykule ńek (niech);
• przejście -χ w -k w określonych grupach spółgłoskowych, np. křest, křon;
• zachowanie frykatywnego r (ř);
• brak wałczenia, zwłaszcza w zachodniej części Orawy;
• wyrównanie analogiczne w końcówkach -i oraz -u w Dopełniaczu l. mn. liczebników i upowszechnienie się w nich χ (z jego przejściem w -k);
• wymowa połączeń pierwotnego połączenia ił. Występuje tu różnica w zależności od usytuowania tego połączenia. W pozycji synsylabicznej – jako ůł, a w pozycji heterosylabicznej jako ył;
• brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi;
• utrzymanie miękkiego l’ nie tylko przed i;
• zachowanie dwuwargowego w (Obecnie występuje rzadko, tylko w wymowie starszego pokolenia.);
• zachowanie dźwięcznego v po spółgłoskach bezdźwięcznych;
• akcent inicjalny (Występuje głównie po stronie polskiej, bywa jednak nieregularny. Na Słowacji przeważa akcent paroksytoniczny.);
• uproszczenie wygłosowych grup spółgłoskowych -ść, -řć w -ś, -ř.

Zobacz też

• gwara góralska
• Górale Orawscy
• Orawa