Język rusiński
| |||||
| Obszar | Ukraina, Słowacja, Polska, Serbia, Rumunia, Węgry, USA Kanada i inne | ||||
| Liczba mówiących | 636 230[1] | ||||
| Pismo/alfabet | alfabet ukraiński | ||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Status oficjalny | |||||
| język urzędowy | Wojwodina (Serbia), oficjalnie uznany język mniejszości: Polska, Słowacja, Ukraina | ||||
| UNESCO | 2 wrażliwy↗ | ||||
| Ethnologue | 6a żywy↗ | ||||
| Kody języka | |||||
| Kod ISO 639-3↗ | rue | ||||
| IETF | rue | ||||
| Glottolog | rusy1239 | ||||
| Ethnologue | rue | ||||
| SIL | RUE | ||||
| Występowanie | |||||
| |||||
| W Wikipedii | |||||
| |||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||
Język rusiński (zwany również łemkowsko-rusińskim, rusińsko-łemkowskim, karpatorusińskim, baczwańsko-rusnackim) – język słowiański używany przez Rusinów (nazywających siebie Rusnakami). Posiada kilka odmian (dialektów). Posługują się nim Rusini mieszkający na Zakarpaciu (Ukraina), we wschodniej Słowacji, w Polsce (Łemkowie i Bojkowie), Rumunii i na Węgrzech oraz Rusnacy (Rusini Panońscy) w Wojwodinie (Serbia) i Chorwacji[2]. Dobrze skodyfikowany jest tylko w byłej Jugosławii. Wschodniosłowiański etnolekt Łemków, klasyfikowany jako wariant języka rusińskiego[3], nosi w Polsce nazwę urzędową „język łemkowski”.
Klasyfikacja języka rusińskiego jest w bardzo silnym stopniu uwikłana w problematykę polityczną. Sami użytkownicy są podzieleni w kwestii tożsamości etnicznej – niektórzy uważają się za Ukraińców, a swoją mowę postrzegają jako dialekt języka ukraińskiego, inni natomiast podkreślają własną odrębność.
W serbskiej Wojwodinie język rusiński ma status języka urzędowego, natomiast w Polsce і na Słowacji jest objęty statusem języka mniejszościowego. Do jego zapisu służy cyrylica.
W gwarach rusińskich funkcjonuje wiele słów pochodzenia wołoskiego, które do dziś istnieją w języku rumuńskim, ale zauważalne są również silne wpływy polskie, słowackie, a także węgierskie.
Dialekty rusińskie zalicza się do grupy języków wschodniosłowiańskich. Te używane w Polsce, na Słowacji i w Wojwodinie wykazują jednak pewne cechy języków zachodniosłowiańskich, a dokładniej cechy wspólne z językiem polskim, wschodnimi gwarami języka słowackiego i językiem serbsko-chorwackim, np. stały akcent wyrazowy na przedostatniej sylabie oraz formy czasu przeszłego, złożone z imiesłowu zakończonego na -l i krótkiej formy czasownika być:
| rusiński (gwara łemkowska) | znal jem |
| rusiński (Wojwodina) | znal som |
| czeski | znal jsem |
| słowacki | poznal som |
| serbski | znao sam |
| ukraiński | ja znaw |
| polski | znałem (znał-em) |
Cechy charakterystyczne[edytuj | edytuj kod]
- pełnogłos,
- przejścia *dj > dž, *tj > č,
- końcówka trzeciej osoby liczby mnogiej ť (na przykład nesuť),
- imiesłowy na -čyj/-čij (na przykład spivajučij),
- typ czasu przeszłego robił jem tam cilyj den,
- akcent na przedostatniej sylabie,
- końcówka mianownika przymiotników liczby mnogiej -y (stary baby),
- końcówka narzędnika żeńskich rzeczowników -om (s tom dobrom susidkom),
- końcówka dopełniacza żeńskich przymiotników -oj(i) (staroj baby, šumnoji ďivky),
- końcówka bezokolicznika -ty,
- dwie formy czasu przyszłego (budu robyty/robyl),
- palatalizacja k, g, h, ch typu borsug – borsudzy,
- enklityczne formy zaimków osobowych mi, ťi, si, mu, ji, ňa, ťa, sa/sja, ho, ju/jej (na przykład pryšol gu mi),
- ściągnięte końcówki przymiotników,
- końcówka pierwszej osoby liczby mnogiej -me,
- palatalizacja s, z przed kontynuantami ě, ę,
- depalatalizacja miękkich d, t, n (na przykład pjat, ked, den),
- partykuła pytająca ci,
- czasownik przeczący nyt/ńit,
- dwojaki tryb przypuszczający bym/by jem.
Fonetyka[edytuj | edytuj kod]
Samogłoski[edytuj | edytuj kod]
| Przednie | Centralne | Tylne | |
|---|---|---|---|
| Przymknięte | i | ɯ•u | |
| Prawie przymknięta | ɪ | ||
| Półotwarte | ɛ | ɔ | |
| Otwarte | ä |
| Przykłady samogłosek | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Samogłoska | Przykład słowa | ||||||
| i | ігла | ||||||
| ɪ | ти | ||||||
| ɯ | хыжа | ||||||
| u | угель | ||||||
| ɛ | екран | ||||||
| ɔ | буков | ||||||
| ä | дора | ||||||
- и jest w rzeczywistości samogłoską prawie przymkniętą przednią scentralizowana niezaokrągloną,
- prejotowane е i о (odpowiednio є i ё) w niektórych dialektach mogą brzmieć jak [jo] i [je] zamiast [jɔ] i [jɛ],
- prejotowane і, и oraz ы przybierają jedną postać ї wymawianą [ji],
- prejotowane samogłoski (я, ї, ю, є, ё) na początku słowa, po samogłoskach i znakach (ь, ъ) brzmią jak /ja, ji, ju, je, jo/, po spółgłoskach zaś brzmią jak odpowiednia samogłoska niejotowana poprzedzona palatalizowaną spółgłoską.
Spółgłoski[edytuj | edytuj kod]
| Dwuwargowe | Wargowo- -zębowe |
Zębowe | Dziąsłowe | Zadziąsłowe | Podniebienne | Miękko- podniebienne |
Krtaniowe | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Niezmiękczone | Zmiękczone | Niezmiękczone | Zmiękczone | Niezmiękczone | Zmiękczone | Niezmiękczone | Zmiękczone | Niezmiękczone | Zmiękczone | Niezmiękczone | Zmiękczone | Niezmiękczone | Zmiękczone | ||
| Zwarte | p b | pʲ bʲ | t̪ d̪ | t̪ʲ[5] d̪ʲ[6] | c[5] ɟ[6] | k ɡ | |||||||||
| Zwarto- -szczelinowe |
t̪͡s̪ d̪͡z̪ | t̪͡s̪ʲ[7] d̪͡z̪ʲ[8] | t͡ʃ d͡ʒ | t͡ɕ[7] d͡ʑ[8] | |||||||||||
| Szczelinowe | f v[9] | fʲ vʲ | s̪ z̪ | s̪ʲ z̪ʲ | x | ɦ | |||||||||
| Nosowe | m | mʲ | n̪ | n̪ʲ[10] | ɲ[10] | ||||||||||
| Półotwarte | j | w[9] | |||||||||||||
| Drżące | r | rʲ | |||||||||||||
| Boczne | l | lʲ | |||||||||||||
- Miękkie spółgłoski (ть, дь, сь, зь, ць, дзь, нь) mogą tracić palatalizację w wygłosie słowa w niektórych dialektach.
Przykład[edytuj | edytuj kod]
Oryginał:
Жывот є період міджі народжінём (напр. оплоднїнём яєчка) і смертёв орґанізму.
Жывот є тыж процес: котрого частёв суть жывы бытя (орґанізмы). Частина планеты Земли, де ся находять жывы орґанізмы ся зове біосфера. Жывотны процесы жывых орґанізмув а вшытко што з нима звязане дослїджує наукова область біолоґія.
Transliteracja:
Žywot ê perìod mìdžì narodžìnëm (napr. oplodnïnëm âêčka) ì smertëv org̀anìzmu.
Žyvot ê tyž proces: kotrogo častëv sutʹ žyvy bytâ (org̀anìzmy). Častina planety Zemli, de sâ nahodâtʹ žyvy org̀anìzmy sâ zove bìosfera. Žyvotny procesy żyvyh org̀anìzmuv a wšytko što z nima zvâzane doslïdžuê naukova oblastʹ bìolog̀ìâ.
Transkrypcja:
Żÿwot je peri'od midżi narodżiniom (napr. opłodnjiniom jajeczka) i smerciow organizmu.
Żÿwot je tÿż proces: kotroho czasciow suć żÿvÿ bÿcia (organizmÿ). Czastyna planetÿ Zemły, de sia nachodiać żÿwÿ organizmÿ sia zowe bi'osfera. Żÿwotnÿ procesÿ żÿwÿch organizmuw a wszÿtko szto z nyma zwiazane dosljidżuje naukowa oblasć bi'ologija.
Alfabet[edytuj | edytuj kod]
| łemkowski[11] | rusiński Słowacji[12][13] | rusiński Wojwodiny[14] | transkrypcja łacińska[15][16] |
|---|---|---|---|
| А а | А а | А а | a |
| Б б | Б б | Б б | b |
| В в | В в | В в | w |
| Г г | Г г | Г г | h |
| Ґ ґ | Ґ ґ | Ґ ґ | g |
| Д д | Д д | Д д | d |
| Е е | Е е | Е е | e |
| Є є | Є є | Є є | je |
| – | Ё ё | – | e |
| Ж ж | Ж ж | Ж ж | ż |
| З з | З з | З з | z |
| І і | І і | – | i |
| – | Ї ї | Ї ї | ji |
| И и | И и | И и | y |
| Ы ы | Ы ы | – | y |
| Й й | Й й | Й й | j |
| К к | К к | К к | k |
| Л л | Л л | Л л | ł |
| М м | М м | М м | m |
| Н н | Н н | Н н | n |
| О о | О о | О о | o |
| П п | П п | П п | p |
| Р р | Р р | Р р | r |
| С с | С с | С с | s |
| Т т | Т т | Т т | t |
| У у | У у | У у | u |
| Ф ф | Ф ф | Ф ф | f |
| Х х | Х х | Х х | ch |
| Ц ц | Ц ц | Ц ц | c |
| Ч ч | Ч ч | Ч ч | cz |
| Ш ш | Ш ш | Ш ш | sz |
| Щ щ | Щ щ | Щ щ | szcz |
| Ю ю | Ю ю | Ю ю | ju |
| Я я | Я я | Я я | ja |
| Ь ь | Ь ь | Ь ь | „znak miękki” |
| Ъ ъ | Ъ ъ | – | „znak twardy” |
Media[edytuj | edytuj kod]
Od 2011 roku w internecie, a od 2016 w Gorlicach oraz Polkowicach na paśmie FM nadaje Radio LEM.FM, regularnie emitujące audycje w języku rusińskim.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Ethnologue report for language code: rue
- ↑ Majewicz 1989 ↓, s. 36.
- ↑ łemkowski.pdf, ksng.gugik.gov.pl.
- ↑ a b Dmytryj Vyslockyj: Карпаторусский букварь. 1931.
- ↑ a b /t̪ʲ/ i /c/ zapisywane są jednym dwuznakiem ть i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
- ↑ a b /d̪ʲ/ i /ɟ/ zapisywane są jednym dwuznakiem дь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
- ↑ a b /t̪͡s̪ʲ/ i /t͡ɕ/ zapisywane są jednym dwuznakiem ць i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
- ↑ a b /d̪͡z̪ʲ/ i /d͡ʑ/ zapisywane są jednym trójznakiem дзь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
- ↑ a b /v/ i /w/ zapisywane są jedną literą в i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
- ↑ a b /n̪ʲ/ i /ɲ/ zapisywane są jednym dwuznakiem нь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
- ↑ Курс Лемкiвского Языка, Лемківскы буквы і іх назвы
- ↑ Василь Ябур, Анна Плїшкова „Русиньскый язык у зеркалї новых правил про основны і середнї школы з навчанём русиньского языка”, Русин і Народны новинкы, Пряшів 2005
- ↑ Анна Плїшкова, Кветослава Копорова: Русиньскый язык про зачаточників. Пряшів: Словеньска асоціація русиньскых орґанізацій – Русин і Народны новинкы, 2011, s. 7. ISBN 978-80-89441-17-4.
- ↑ Transliteration of Rusyn, Rusyn: Vojvodinian Rusyn
- ↑ Kurs języka łemkowskiego
- ↑ Kurz rusínskeho jazyka
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Encyklopedia Powszechna PWN
- Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1989, ISBN 83-01-08163-5.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||