Język rusiński

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Język łemkowski)
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
русиньскый язык
Obszar Ukraina, Słowacja, Polska, Serbia, Rumunia, Węgry, USA Kanada i inne
Liczba mówiących 636 230[1]
Klasyfikacja genetyczna Języki indoeuropejskie
Pismo/alfabet alfabet ukraiński
Status oficjalny
język urzędowy Wojwodina (Serbia), oficjalnie uznany język mniejszości: Polska, Słowacja, Ukraina
UNESCO 2 wrażliwy↗
Ethnologue 6a żywy↗
Kody języka
Kod ISO 639-2↗, ISO 639-2 sla
Kod ISO 639-3↗ rue
IETF rue
Glottolog rusy1239
Ethnologue rue
SIL RUE
Występowanie
Ilustracja
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku rusińskim
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język rusiński (zwany również łemkowsko-rusińskim, rusińsko-łemkowskim, karpatorusińskim, baczwańsko-rusnackim) – język słowiański używany przez Rusinów (nazywających siebie Rusnakami). Posiada kilka odmian (dialektów). Posługują się nim Rusini mieszkający na Zakarpaciu (Ukraina), we wschodniej Słowacji, w Polsce (Łemkowie i Bojkowie), Rumunii i na Węgrzech oraz Rusnacy (Rusini Panońscy) w Wojwodinie (Serbia) i Chorwacji[2]. Dobrze skodyfikowany jest tylko w byłej Jugosławii. Wschodniosłowiański etnolekt Łemków, klasyfikowany jako wariant (grupa dialektów) języka rusińskiego[3], nosi w Polsce nazwę urzędową „język łemkowski”.

Klasyfikacja języka rusińskiego jest w bardzo silnym stopniu uwikłana w problematykę polityczną. Sami użytkownicy są podzieleni w kwestii tożsamości etnicznej – niektórzy uważają się za Ukraińców, a swój język za dialekt języka ukraińskiego, inni podkreślają własną odrębność.

W serbskiej Wojwodinie język rusiński ma status języka urzędowego, natomiast w Polsce і na Słowacji posiada status języka mniejszościowego. Zapisywany jest cyrylicą.

W gwarach języka rusińskiego można znaleźć wiele słów pochodzenia wołoskiego, które do dziś występują w języku rumuńskim, ale zauważalne są również silne wpływy polskie, słowackie, a także węgierskie.

Dialekty rusińskie zalicza się do grupy języków wschodniosłowiańskich. Te używane w Polsce, na Słowacji i w Wojwodinie przejawiają jednak pewne cechy języków zachodniosłowiańskich, a dokładniej cechy wspólne z językiem polskim, wschodnimi dialektami słowackimi i językiem serbsko-chorwackim, np. stały akcent wyrazowy na przedostatniej sylabie oraz formy czasu przeszłego, złożone z imiesłowu zakończonego na -l i krótkiej formy czasownika być:

rusiński (gwara łemkowska) znal jem
rusiński (Wojwodina) znal som
czeski znal jsem
słowacki poznal som
serbski znao sam
ukraiński ja znaw
polski znałem (znał-em)

Cechy charakterystyczne[edytuj | edytuj kod]

Dwujęzyczna polsko-rusińska tablica drogowa
Dwujęzyczna słowacko-rusińska tablica drogowa
  • pełnogłos,
  • przejścia *dj > dž, *tj > č,
  • końcówka trzeciej osoby liczby mnogiej ť (na przykład nesuť),
  • imiesłowy na -čyj/-čij (na przykład spivajučij),
  • typ czasu przeszłego robił jem tam cilyj den,
  • akcent na przedostatniej sylabie,
  • końcówka mianownika przymiotników liczby mnogiej -y (stary baby),
  • końcówka narzędnika żeńskich rzeczowników -om (s tom dobrom susidkom),
  • końcówka dopełniacza żeńskich przymiotników -oj(i) (staroj baby, šumnoji ďivky),
  • końcówka bezokolicznika -ty,
  • dwie formy czasu przyszłego (budu robyty/robyl),
  • palatalizacja k, g, h, ch typu borsug – borsudzy,
  • enklityczne formy zaimków osobowych mi, ťi, si, mu, ji, ňa, ťa, sa/sja, ho, ju/jej (na przykład pryšol gu mi),
  • ściągnięte końcówki przymiotników,
  • końcówka pierwszej osoby liczby mnogiej -me,
  • palatalizacja s, z przed kontynuantami ě, ę,
  • depalatalizacja miękkich d, t, n (na przykład pjat, ked, den),
  • partykuła pytająca ci,
  • czasownik przeczący nyt/ńit,
  • dwojaki tryb przypuszczający bym/by jem.

Fonetyka[edytuj | edytuj kod]

Samogłoski[edytuj | edytuj kod]

Samogłoski[4]
Przednie Centralne Tylne
Przymknięte i ɯ•u
Prawie przymknięta ɪ
Półotwarte ɛ ɔ
Otwarte ä
  • и jest w rzeczywistości samogłoską prawie przymkniętą przednią scentralizowana niezaokrągloną,
  • prejotowane е i о (odpowiednio є i ё) w niektórych dialektach mogą brzmieć jak [jo] i [je] zamiast [jɔ] i [jɛ],
  • prejotowane і, и oraz ы przybierają jedną postać ї wymawianą [ji],
  • prejotowane samogłoski (я, ї, ю, є, ё) na początku słowa, po samogłoskach i znakach (ь, ъ) brzmią jak /ja, ji, ju, je, jo/, po spółgłoskach zaś brzmią jak odpowiednia samogłoska niejotowana poprzedzona palatalizowaną spółgłoską.

Spółgłoski[edytuj | edytuj kod]

Spółgłoski[4]
Dwuwargowe Wargowo-
-zębowe 		Zębowe Dziąsłowe Zadziąsłowe Podniebienne Miękko-
podniebienne 		Krtaniowe
Niezmiękczone Zmiękczone Niezmiękczone Zmiękczone Niezmiękczone Zmiękczone Niezmiękczone Zmiękczone Niezmiękczone Zmiękczone Niezmiękczone Zmiękczone Niezmiękczone Zmiękczone
Zwarte p b pʲ bʲ     t̪ d̪ t̪ʲ[5] d̪ʲ[6]     c[5] ɟ[6] k ɡ
Zwarto-
-szczelinowe 		        t̪͡s̪ d̪͡z̪ t̪͡s̪ʲ[7] d̪͡z̪ʲ[8] t͡ʃ d͡ʒ     t͡ɕ[7] d͡ʑ[8]
Szczelinowe     f v[9] fʲ vʲ s̪ z̪ s̪ʲ z̪ʲ

ʃ ʒ

x ɦ
Nosowe m mʲ     n̪ n̪ʲ[10]   ɲ[10]
Półotwarte         j w[9]  
Drżące r rʲ
Boczne l lʲ
  • Miękkie spółgłoski (ть, дь, сь, зь, ць, дзь, нь) mogą tracić palatalizację w wygłosie słowa w niektórych dialektach.

Przykład[edytuj | edytuj kod]

Жывот є період міджі народжінём (напр. оплоднїнём яєчка) і смертёв орґанізму.
Жывот є тыж процес: котрого частёв суть жывы бытя (орґанізмы). Частина планеты Земли, де ся находять жывы орґанізмы ся зове біосфера. Жывотны процесы жывых орґанізмув а вшытко што з нима звязане дослїджує наукова область біолоґія.

Żywot je period midżi narodżiniom (napr. opłodniniom jajeczka) i smertią organizmu.
Żywot je tyż proces: kotroho czastią suť żywy bytia (organizmy). Czastyna płanety Zemli, de sia nachodiať żywy organizmy sia zowe biosfera. Żywotny procesy żywych organizmów a wszytko szto z nyma zwiazane doslïdżuje naukowa obłasť biologia.

Alfabet[edytuj | edytuj kod]

Litery etnolektów rusińskich
łemkowski[11] rusiński Słowacji[12][13] rusiński Wojwodiny[14] transkrypcja łacińska[15][16]
А а А а А а a
Б б Б б Б б b
В в В в В в w
Г г Г г Г г h
Ґ ґ Ґ ґ Ґ ґ g
Д д Д д Д д d
Е е Е е Е е e
Є є Є є Є є je
– Ё ё – e
Ж ж Ж ж Ж ж ż
З з З з З з z
І і І і – i
– Ї ї Ї ї ji
И и И и И и y
Ы ы Ы ы – y
Й й Й й Й й j
К к К к К к k
Л л Л л Л л ł
М м М м М м m
Н н Н н Н н n
О о О о О о o
П п П п П п p
Р р Р р Р р r
С с С с С с s
Т т Т т Т т t
У у У у У у u
Ф ф Ф ф Ф ф f
Х х Х х Х х ch
Ц ц Ц ц Ц ц c
Ч ч Ч ч Ч ч cz
Ш ш Ш ш Ш ш sz
Щ щ Щ щ Щ щ szcz
Ю ю Ю ю Ю ю ju
Я я Я я Я я ja
Ь ь Ь ь Ь ь „znak miękki”
Ъ ъ Ъ ъ – „znak twardy”

Media[edytuj | edytuj kod]

Od 2011 roku w internecie, a od 2016 w Gorlicach oraz Polkowicach na paśmie FM nadaje Radio LEM.FM, regularnie emitujące audycje w języku rusińskim.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Ethnologue report for language code: rue
  2. ↑ Majewicz 1989 ↓, s. 36.
  3. ↑ http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/latynizacja/lemkowski.pdf
  4. ↑ a b Dmytryj Vyslockyj: Карпаторусский букварь. 1931.
  5. ↑ a b /t̪ʲ/ i /c/ zapisywane są jednym dwuznakiem ть i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
  6. ↑ a b /d̪ʲ/ i /ɟ/ zapisywane są jednym dwuznakiem дь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
  7. ↑ a b /t̪͡s̪ʲ/ i /t͡ɕ/ zapisywane są jednym dwuznakiem ць i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
  8. ↑ a b /d̪͡z̪ʲ/ i /d͡ʑ/ zapisywane są jednym trójznakiem дзь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
  9. ↑ a b /v/ i /w/ zapisywane są jedną literą в i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
  10. ↑ a b /n̪ʲ/ i /ɲ/ zapisywane są jednym dwuznakiem нь i są alofonami jednego fonemu. Ich realizacja zależy przede wszystkim od dialektu.
  11. ↑ Курс Лемкiвского Языка, Лемківскы буквы і іх назвы
  12. ↑ Василь Ябур, Анна Плїшкова „Русиньскый язык у зеркалї новых правил про основны і середнї школы з навчанём русиньского языка”, Русин і Народны новинкы, Пряшів 2005
  13. ↑ Анна Плїшкова, Кветослава Копорова: Русиньскый язык про зачаточників. Пряшів: Словеньска асоціація русиньскых орґанізацій – Русин і Народны новинкы, 2011, s. 7. ISBN 978-80-89441-17-4.
  14. ↑ Transliteration of Rusyn, Rusyn: Vojvodinian Rusyn
  15. ↑ Kurs języka łemkowskiego
  16. ↑ Kurz rusínskeho jazyka

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Encyklopedia Powszechna PWN
  • Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikacja, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1989, ISBN 83-01-08163-5.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_rusiński&oldid=57643248”