Jan Niecisław Baudouin de Courtenay
| ||
![]() Fotografia portretowa | ||
Data i miejsce urodzenia | 13 marca 1845 Radzymin | |
Data i miejsce śmierci | 3 listopada 1929 Warszawa | |
Zawód, zajęcie | polski językoznawca | |
![]() |
Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay (ur. 13 marca 1845 w Radzyminie, zm. 3 listopada 1929 w Warszawie) – polski językoznawca, uznawany za jednego z najwybitniejszych w historii dyscypliny. W latach 70. i 80. XIX wieku twórca szkoły kazańskiej w językoznawstwie. Wprowadził termin fonem w znaczeniu zbliżonym do współczesnego. Publicysta społeczny. Propagował także esperanto.
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Pochodził z francuskiego rodu arystokratycznego, którego protoplastą był Piotr – najmłodszy z synów króla Ludwika VI Grubego. Jeden z przodków Baudouina de Courtenay przybył do Polski i został pułkownikiem gwardii cudzoziemskiej na dworze Augusta II Mocnego. Ojciec, Aleksander, był geometrą w Radzyminie.
W latach 1862–1866 Baudouin de Courtenay studiował w warszawskiej Szkole Głównej, uzyskując stopień magistra nauk historyczno-filologicznych. W latach 1866–1868 jako stypendysta rosyjskiego ministerstwa oświaty pogłębiał studia za granicą w Pradze, Jenie i Berlinie. W 1870 w Lipsku obronił pracę O języku staropolskim sprzed wieku XIV i uzyskał doktorat z filologii.
Jan Baudouin de Courtenay był aktywnym współpracownikiem “Notatek filologicznych”, wydawanych w Woroneżu pod redakcją Aleksieja Chowanskiego. W tym periodyku w latach 1866–1885 opublikowano około dwudziestu jego artykułów. W rosyjskim Archiwum Państwowym literatury i sztuki zachowały się listy, które wymieniali ze sobą Baudouin de Courtenay i Aleksiej Chowanski.
W 1875 został profesorem Uniwersytetu Kazańskiego, a między 1883 a 1893 Uniwersytetu Dorpackiego. W latach 1893–1900 był profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kontraktu nie przedłużono mu w wyniku nacisku władz austriackich i węgierskich, które uznały, że w swoich pracach propaguje panslawizm, stanowiący potencjalne zagrożenie dla monarchii cesarsko-królewskiej[1]. Był członkiem zawiązanego w 1916 w Petersburgu Koła Przyjaciół Niepodległości Polski[2]. Następnie do 1918 wykładał na Uniwersytecie Piotrogrodzkim. W 1915 trzy miesiące spędził w carskim więzieniu za opublikowanie broszury pt. Nacijonalnyj i tierritorialnyj priznak w awtonomii (Национальный и терpиториальный признак в автономии). W roku akademickim 1918/19 był profesorem językoznawstwa porównawczego i indoueropejskiego na powstającym właśnie Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, wykładając m.in. sanskryt i Hymny Rygwedy. Od 1918 był profesorem językoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Był członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie.
Poglądy polityczne[edytuj | edytuj kod]
Według Normana Daviesa Baudouin de Courtenay był jednym z najbardziej nietuzinkowych polskich myślicieli na przełomie XIX i XX wieku. Davies pisze: Był pacyfistą, zwolennikiem walki o ochronę środowiska, feministą, bojownikiem o postęp w dziedzinie edukacji i wolnomyślicielem, występował także przeciwko większości konwencji społecznych i umysłowych, jakie panowały w jego czasach[3].
Baudouin de Courtenay opowiadał się za wprowadzeniem do wszystkich szkół żydowskich na terenie II Rzeczypospolitej nauki polskiego, a do wszystkich szkół polskich – nauki jidysz. W swoich publicznych wystąpieniach otwarcie krytykował antysemityzm i przejawy zorganizowanej ksenofobii, za co był wielokrotnie atakowany[4].
W wyborach prezydenckich w Polsce w 1922 jego kandydaturę zgłosiły mniejszości narodowe (bez jego wiedzy); w Zgromadzeniu Narodowym oddano na niego w I turze 103 głosy, w II 10, a w III 5.
Osiągnięcia w językoznawstwie[edytuj | edytuj kod]
Rozgraniczył pojęcia statyki i dynamiki języka, gdzie pierwsza bada prawa jego równowagi, a druga jego historyczne przemiany.
Jako pierwszy dokonał rozróżnienia pomiędzy językiem – abstrakcyjnym zbiorem elementów a mówieniem – realizacją owego systemu przez poszczególne jednostki.
Wspólnie z Mikołajem Kruszewskim, swoim uczniem i najbliższym współpracownikiem, wysunął tezę, że język jest spójnym systemem złożonym z szeregu pomniejszych składników. Oni również jako pierwsi przedstawili pojęcie fonemu.
W późniejszych pracach Baudouin de Courtenay rozwinął badania nad fonemem, identyfikując go jako składową jeszcze mniejszych elementów – sumę reprezentacji artykulacyjno-fizjologicznych (kinema) i odpowiednich dla nich reprezentacji akustycznych (akusma). Również i to było podejściem prekursorskim, wyprzedzającym rozwiniętą później teorię cech dystynktywnych.
Był pierwszym polskim językoznawcą, który zainteresował się mową dziecka[5].
Napisał wiele prac naukowych po polsku, rosyjsku, czesku, słoweńsku, włosku, francusku i niemiecku.
Rodzina[edytuj | edytuj kod]
Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była luteranka Cezaria z Pryfków (1841–1878), która została pochowana na cmentarzu ewangelicko–augsburskim w Warszawie. Jan Baudouin de Courtenay zostawił jej nekrolog: „Anioł miłości, dobroci i przebaczenia, jedynie śmiercią swoją zasmuciła kochające ją serca.”
Drugą żoną profesora była Romualda z Bagnickich (1857–1935) – historyk i specjalistka od spraw polsko-rosyjskich. Z tego małżeństwa urodziło się pięcioro dzieci:
- córka Cezaria Baudouin de Courtenay (1885–1967) – profesor etnografii Uniwersytetu Warszawskiego, po II wojnie światowej rektor Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie. Jej pierwszym mężem był Max Vasmer, niemiecki językoznawca, drugim Stefan Ehrenkreutz, profesor prawa, senator Rzeczypospolitej i ostatni rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie; trzecim Janusz Jędrzejewicz.
- córka Zofia Baudouin de Courtenay (1887–1967), malarka i rzeźbiarka, mieszkająca w Częstochowie
- syn Świętosław Baudouin de Courtenay (1888–1960), prawnik i dyplomata
- córka Ewelina Małachowska-Łempicka (1892–1984), historyk
- córka Maria Kieresant-Wiśniewska (1897–1945).
W roku 1927 Jan Baudouin de Courtenay ogłosił swoje wystąpienie z Kościoła rzymskokatolickiego bez przystąpienia do żadnego innego (apostazja). Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie.
Wybrane publikacje[edytuj | edytuj kod]
- Einige Fälle der Wirkung der Analogie in der polnischen Deklination (1868)
- О древнепольском языке до ХIV столетия (O driewniepolskom jazykie do XIV stoletija, 1870)
- Опыт фонетики рязанских говоров (Opyt fonietiki riаzjanskich goworow, 1875)
- Z powodu jubileuszu profesora Duchińskiego (1886)
- O ogólnych przyczynach zmian językowych (1891)[6]
- Próba teorii alternacji fonetycznych (1894)[7]
- Кашубский «язык», кашубский народ и «кашубский вопрос» (Kaszubskij „jazyk”, kaszubskij narod i „kaszubskij wopros”, 1897)
- Myśli nieoportunistyczne (1898)
- Szkice językoznawcze (1904)[8]
- Krzewiciele zdziczenia (1905)
- Jeden z objawów moralności oportunistyczno-prawomyślnej (1898)
- O języku pomocniczym międzynarodowym (1908)
- Zarys historii językoznawstwa, czyli lingwistyki (glottologii) (1909)[9]
- Charakterystyka psychologiczna języka polskiego (1915)
- Zarys historii języka polskiego (1922)[10]
- Mój stosunek do Kościoła (1927)
- Spostrzeżenia nad językiem dziecka (1974)
dostępne w:
- Dzieła wybrane, t. I–VI, Warszawa 1974–1990 PWN (Komitet Redakcyjny pod przewodnictwem W. Doroszewskiego)
- Tom I: Szkice językoznawcze (reprodukcja wydania z 1904 r.)
- Tom II: O drevnepol’skom jazyke do XIV stoletija (reprodukcja wydania z 1870 r.)
- Tom III: Pisma dialektologiczne
- Tom IV: Językoznawstwo ogólne i indoeuropejskie
- Tom V: Pisma polonistyczne, Pisma slawistyczne
- Tom VI: Pisma publicystyczne (m.in.: Jeden z objawów moralności oportunistyczno-prawomyślnej; Kwestia polska w Rosji; Państwowość polska a Żydzi w Polsce; Antysemityzm a nauka uniwersytecka w Polsce; Wyznaniowo nieprzyzwoite części ciała; Kwestia żydowska w państwie polskim).
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Kazimierz Nitsch, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 359–362. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, ISBN 83-04-03484-0.
- ↑ Witold Trzciński, Uznanie niepodległości Polski przez Rosję, w: Niepodległość, t. VIII, z. 1 (18), 1933, s. 301.
- ↑ Norman Davies, Boże igrzysko, t. II, Znak, Kraków, 1992, s. 87–88.
- ↑ Grzegorz Krzywiec , Przeciw antysemityzmowi i narodowym iluzjom. Przypadki Jana Baudouina de Courtenay, „Nigdy Więcej”, nr 22, 2016, ISSN 1428-0884 .
- ↑ Antoni Smuszkiewicz: Literatura dla dzieci. Podręcznik dla studentów kierunków pedagogicznych. Wyd. I. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2015, s. 51. ISBN 978-83-232-2848-6.
- ↑ Jan Niecisław Baudouin de Courtenay , O ogólnych przyczynach zmian językowych : odczyt 2-gi miany w Dorpacie 27 marca/8 kwietnia 1889 r. na korzyść Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1891, polona.pl [dostęp 2018-07-20] .
- ↑ Jan Niecisław Baudouin de Courtenay , Próba teorji alternacyj fonetycznych. Cz. 1, Ogólna, Kraków 1893, polona.pl [dostęp 2018-07-20] .
- ↑ Jan Niecisław Baudouin de Courtenay , Szkice językoznawcze, t. 1, Warszawa 1904, polona.pl [dostęp 2018-07-20] .
- ↑ Jan Niecisław Baudoin de Courtenay , Zarys historji językoznawstwa czyli lingwistyki (glottologji), Warszawa 1909, polona.pl [dostęp 2018-07-20] .
- ↑ Jan Niecisław Baudouin de Courtenay , Zarys historji języka polskiego, Warszawa 1922, polona.pl [dostęp 2018-07-21] .
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jan Baudouin de Courtenay, Dzieła wybrane, t. I–VI:, Warszawa 1974–1990
- Bibliografia prac J. Baudouin de Courtenay (oprac. M. Jasińska) w t. 1.
- Witold Doroszewski, Jan Baudouin de Courtenay – językoznawca i myśliciel, t. 1.
- Przemysław Zwoliński, Jan Baudouin de Courtenay jako pionier gramatyki historycznej języka polskiego, t. 2
- Tine Logar, Jan Baudouin de Courtenay – dialektolog słoweński, t 3.
- Adam Heinz, Jan Baudouin de Courtenay jako teoretyk języka i indoeuropeista, t. 4.
- Janina Kulczycka-Saloni, Jan Baudouin de Courtenay jako publicysta, t. 6.
- Jan Sokołowski, Poglądy Jana Baudouina de Courtenay w dziedzinie teorii pisma, Slavica Wratislaviensia XXIX, 1984, s. 41–55.
- Jan Baudouin de Courtenay a lingwistyka światowa. Materiały z konferencji międzynarodowej. Warszawa 4–7 IX 1979, red. J. Rieger, M. Szymczak, S. Urbańczyk, Wrocław 1989, s. 321–327.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Utwory pisarza w serwisie wolne Lektury
- Dzieła Jana Niecisława Baudouin de Courtenay w serwisie Polona.pl
- Adam Antoni Kryński, Jan Baudouin de Courtenay, Kraków 1929 (odbitka z czasopisma "Język polski" 1929, z. 6) w serwisie Polona.pl
- Adam Antoni Kryński, Ideje językoznawcze J. Baudouina de Courtenay i dalszy ich rozwój, Warszawa 1930 (odbitka ze "Sprawozdań z posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego" 1930) w serwisie Polona.pl
- ISNI: 0000 0001 2127 2695
- VIAF: 34465549
- LCCN: n81080652
- GND: 118507222
- NDL: 00742632
- LIBRIS: pm133rs723bn2tc
- BnF: 134773398, 119883755
- SUDOC: 027951413
- SBN: IT\ICCU\PUVV\250616
- NLA: 35218971
- NKC: jn19990000506
- RSL: 000095723, 000047498
- NTA: 069492034
- BIBSYS: 90823823
- CiNii: DA01078568
- Open Library: OL763141A
- PLWABN: 9810671688505606
- NUKAT: n96000750
- NLI: 000016403
- LNB: 000187835
- NSK: 000608351
- LIH: LNB:V*171983;=BP
- WorldCat: lccn-n81080652
- Absolwenci i studenci Szkoły Głównej Warszawskiej
- Polacy pochodzenia francuskiego
- Członkowie Akademii Umiejętności
- Członkowie Towarzystwa Naukowego we Lwowie
- Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego
- Esperantyści
- Kandydaci na urząd prezydenta II Rzeczypospolitej
- Polscy językoznawcy
- Pochowani na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie
- Wykładowcy Cesarskiego Uniwersytetu Dorpackiego
- Wykładowcy Uniwersytetu Kazańskiego
- Wykładowcy Petersburskiego Uniwersytetu Państwowego
- Wykładowcy Uniwersytetu Jagiellońskiego
- Wykładowcy Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego
- Wykładowcy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II
- Wykładowcy Wolnej Wszechnicy Polskiej
- Urodzeni w 1845
- Zmarli w 1929
- Ludzie urodzeni w Radzyminie