To jest dobry artykuł

Liaoning (1988)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Liaoning
Ilustracja
„Liaoning” w 2017 r.
Klasa lotniskowiec
Typ 001
Projekt 1143.6
Historia
Stocznia Zakład nr 444, Mikołajów /
Changxingdao, Dalian
Położenie stępki 6 grudnia 1985
Wodowanie 25 listopada 1988
 Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza
Nazwa Liaoning
Wejście do służby 25 września 2012
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność 55 000 t standardowa
67 500 t pełna[1]
Długość 304,5 m
Szerokość 75 m
Zanurzenie 10,5 m
Napęd
4 zespoły turbin parowych, 8 kotłów, 4 śruby, moc 200 000 KM
Prędkość 30 w.
Zasięg 3850 Mm przy 29 w.
Uzbrojenie
• 4 × 18 wyrzutnie pocisków plot FL-3000N
• 3 × CIWS 30 mm Typ 1130
Wyposażenie lotnicze
ok. 34 samoloty i śmigłowce (maksymalnie ok. 50)
Załoga 1960[2]
Commons Multimedia w Wikimedia Commons

Liaoning – pierwszy lotniskowiec Chińskiej Republiki Ludowej, w służbie od 2012 roku. Należy do radzieckiego projektu 1143.6, oznaczonego w Chinach jako Typ 001[3]. Budowę okrętu rozpoczęto w 1985 roku dla marynarki wojennej ZSRR w ukraińskim Mikołajowie, pod nazwą „Riga”, a następnie „Wariag”. W związku z rozpadem ZSRR, nieukończony okręt został sprzedany firmie z Chin. Po przeholowaniu do Chin w 2002 roku, został przejęty przez marynarkę, która zdecydowała ukończyć go jako lotniskowiec, według zmodyfikowanego projektu. W 2012 roku, po kilkuletnim procesie wykończenia, wszedł do służby w Marynarce Wojennej Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej jako pierwszy chiński lotniskowiec. Nosi numer burtowy 16.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Budowa jako „Wariag”[edytuj | edytuj kod]

Wkrótce po rozpoczęciu budowy pierwszego klasycznego lotniskowca dla marynarki radzieckiej „Leonid Brieżniew” (późniejszy „Admirał Kuzniecow”), klasyfikowanego oficjalnie we flocie ZSRR jako ciężki krążownik lotniczy, w 1983 roku władze postanowiły o budowie drugiego okrętu według tego samego projektu 11435 (1143.5)[a]. Otrzymał on początkowo nazwę „Riga” (Ryga, taką jak pierwotnie miał nosić „Leonid Brieżniew”), lecz 19 czerwca 1990 roku przemianowano go na „Wariag” na pamiątkę m.in. krążownika z czasów wojny rosyjsko-japońskiej[4]. Budowę prowadzono na tej samej pochylni czarnomorskiego zakładu nr 444 w Mikołajowie, pod numerem stoczniowym 106. Oficjalne położenie stępki miało miejsce w dniu zwodowania „Leonida Brieżniewa” 4 grudnia 1985 roku, po zwolnieniu pochylni – w tym dniu zmontowano na pochylni pierwsze wykonane już wcześniej sekcje kadłuba[5]. W odróżnieniu od pierwszego okrętu, od razu na sekcjach dna zainstalowano kotły i turbiny parowe[5]. Zastosowana metoda budowy tak dużych okrętów na pochylni, a nie w doku, była już wówczas ewenementem na świecie[5]. Pierwotnie okręt budowano jako drugą jednostkę projektu 11435, lecz w czerwcu 1986 roku zdecydowano o wprowadzeniu do jego konstrukcji ulepszeń, przede wszystkim dotyczących wyposażenia elektronicznego, zmieniając oznaczenie projektu na 11436[4]. Między innymi, niedopracowany kompleks wykrywania celów z radarem z antenami ścianowymi Mars-Passat zamieniono w projekcie na nowy kompleks Forum, opierający się na dwóch radarach trójwspółrzędnych z klasycznymi antenami Friegat-MA i radarze Podbieriezowik (zajmującym miejsce na szczycie nadbudówki, na dotychczasowym miejscu pojedynczego radaru Friegat-MA)[4]. Okręt od razu miał być przystosowany do bazowania będących w opracowaniu samolotów wczesnego ostrzegania Jak-44 o napędzie turbośmigłowym[6]. Zmiany wymagały przeprojektowania ok. 150 pomieszczeń, głównie nadbudówki[4].

„Wariag” holowany przez Bosfor

„Wariag” docelowo miał służyć we Flocie Oceanu Spokojnego i wejść do służby w 1993 roku[6]. Kadłub wodowano 25 listopada 1988 roku. Ukończeniu okrętu przeszkodził jednak rozpad ZSRR i kryzys gospodarczy w republikach poradzieckich, połączony ze znaczną redukcją środków na obronność. Pod koniec 1991 roku zaprzestano finansowania budowy[6]. Sytuacja dodatkowo skomplikowała się, gdyż stocznia w Nikołajewie znalazła się na niepodległej Ukrainie. Przez pewien czas budowa była jeszcze kontynuowana ze środków stoczni. Zakupem lotniskowca zainteresowane były niektóre inne państwa, w tym Chiny i Indie, lecz nie doszło wówczas do tego na skutek nacisków USA i Wielkiej Brytanii[7]. Rosja wyrażała w 1993 roku chęć dokończenia okrętu dla swojej marynarki, lecz nie poszły za tym środki finansowe – sama marynarka rosyjska przy tym znajdowała się w latach 90. w głębokim kryzysie związanym z niedoinwestowaniem – i w końcu w marcu 1995 roku Rosja oficjalnie zrezygnowała z okrętu i przekazała prawa do niego stoczni w Nikołajewie za długi[6]. Rosja zażądała przy tym demontażu licznych zamontowanych już elementów wyposażenia, uznawanych za tajne[7]. Gotowość okrętu sięgała wówczas 67,77%[5]. Ukraina nie była zainteresowana dokończeniem budowy lotniskowca dla własnej floty, nie planując posiadania okrętów tej klasy, wobec czego stocznia zdecydowała sprzedać go za granicę, na warunkach złomu[6].

Odholowanie do Chin i ukończenie okrętu[edytuj | edytuj kod]

Po przetargu przeprowadzonym w latach 1997–1998, nieukończony okręt sprzedano w 1998 roku za cenę 20 milionów dolarów (przewyższającą około czterokrotnie wartość złomu), chińskiej firmie Agencia Turistica e Diversoes Chong Lot Limitada, zarejestrowanej w Makau[7]. Oficjalnie okręt został zakupiony w celu przebudowy na pływający kompleks hotelarsko-rozrywkowy (podobnie jak sprzedane wcześniej innym chińskim firmom dwa radzieckie wycofane ze służby krążowniki lotnicze typu Kijew)[8]. Przez pewien czas rozważano zlecenie przebudowy okrętu tej samej stoczni, lecz ostatecznie nie doszło do tego[6]. 14 czerwca 2000 roku „Wariag” wypłynął z Nikołajewa, holowany przez holenderski holownik „Suhaili”, wspomagany przez inne jednostki[9]. Z powodu braku zgody Turcji na przeholowanie przez Bosfor z uwagi na obawy co do bezpieczeństwa żeglugi, przez 16 miesięcy zespół krążył następnie po Morzu Czarnym, nie mogąc zakotwiczyć z powodu braku energii do obsługi urządzeń kotwicznych na pokładzie lotniskowca oraz zbyt słabych kotwic holowników[6]. Dopiero 2 listopada 2001 roku zezwolono na przepłynięcie zespołu przez Bosfor[8]. Podczas sztormu na Morzu Egejskim 5 listopada zerwał się hol i okręt został nawet opuszczony przez załogę, lecz jeszcze tego dnia zdołano go odzyskać[8][b]. Dawny „Wariag”, holowany wokół Afryki, 3 marca 2002 roku dotarł do chińskiego portu Dalian[8]. Koszt holowania wyniósł 5 milionów dolarów[2].

Sprzedaż kadłuba okrętu nastąpiła oficjalnie dla celów cywilnych lub rozbiórki, jednakże lotniskowiec został w rzeczywistości przekazany marynarce wojennej Chin, która podjęła w stoczni Changxingdao w Dalian prace nad analizą konstrukcji i ewentualnych możliwości wykorzystania okrętu[10]. Wcześniej wielu ekspertów podejrzewało, że za zakupem okrętu stały w istocie chińskie służby, a kupująca firma, utworzona niedawno przed tym, z niewielkim kapitałem, była podstawiona[7][8]. Chińska marynarka nie miała wcześniej doświadczeń z lotniskowcami, poza analizą kilku wycofanych ze służby starszych okrętów, a jednocześnie wzrastające ambicje geopolityczne kraju powodowały konieczność wprowadzenia okrętów tej klasy. Spekulowano, że „Wariag” może zostać rozebrany w celu dokładnego poznania jego konstrukcji lub będzie służył jako obiekt treningowy bez napędu[11]. Marynarka podjęła jednak decyzję o ukończeniu lotniskowca jako pełnosprawnego okrętu. W czerwcu 2005 roku ruszyły widoczne prace, gdy lotniskowiec został wprowadzony do suchego doku w Dalian i zakonserwowany oraz pomalowany na typowe jasnoszare barwy chińskich okrętów. W celu przetestowania rozmieszczenia wyposażenia, w 2009 roku zbudowano na lądzie w instytucie badawczym marynarki w Wuhan (ang. Wuhan Naval Research Institute) pełnowymiarową makietę pokładu i nadbudówki lotniskowca[2]. Na przełomie lat 2009/2010 roku ponownie był dokowany, a od marca 2010 trwało jego wyposażanie[2]. Dopiero jednak w 2011 roku Chiny oficjalnie poinformowały o zamiarze wprowadzenia dawnego „Wariaga” do służby[11].

Próby morskie lotniskowca rozpoczęły się 10 sierpnia 2011 roku[12]. Informacje na temat okrętu ujawniane przez chińskie władze są jednak ograniczone i brak jest szczegółowych oficjalnych informacji o jego danych technicznych i wyposażeniu[12]. Publikacje podawały, że lotniskowiec otrzymał w 2008 roku nazwę „Shi Lang”, od XVII-wiecznego admirała (numer burtowy 83), co nie znalazło ostatecznie potwierdzenia[10][12]. 25 września 2012 roku okręt wszedł do służby w Marynarce Wojennej Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej pod nazwą „Liaoning” (numer burtowy 16), od nazwy prowincji, w której leży Dalian[12]. 23 listopada 2012 na lotniskowcu miały miejsce pierwsze oficjalne doświadczalne lądowania i starty samolotów J-15 (jako pierwszy pilot Dai Mingmeng)[c]. Już wcześniej w 2011 roku lądowały na nim śmigłowce Z-8[12].

Opis[edytuj | edytuj kod]

Konstrukcja[edytuj | edytuj kod]

Szkic pokładu lotniczego „Admirała Kuzniecowa” z widocznymi pozycjami startowymi samolotów - analogicznie „Liaoning”, z wyjątkiem mniejszej liczby inaczej rozmieszczonych okrągłych stanowisk dla śmigłowców

Konstrukcja okrętu jest analogiczna do półbliźniaczego rosyjskiego lotniskowca „Admirał Fłota Sowietskogo Sojuza Kuzniecow”. Zasadnicze różnice istnieją jednakże w zakresie zestawu uzbrojenia i wyposażenia, w tym wyposażenia radioelektronicznego, a co za tym idzie okręty różnią się także szczegółami nadbudówek i rozplanowaniem pomieszczeń[13]. Dzięki rezygnacji z pierwotnie zaprojektowanego podpokładowego bloku wyrzutni pocisków przeciwokrętowych P-700 Granit-NK (o dyskusyjnej przydatności dla okrętów takiej klasy), udało się powiększyć miejsce pod pokładem na inne pomieszczenia[d]. Hangar umieszczony pod pokładem lotniczym w oryginalnym projekcie miał powierzchnię 3980 m² i wymiary 153 × 26 × 7,2 m; nie wiadomo czy został powiększony[14].

Tak jak w pierwotnym projekcie, lotniskowiec nie posiada katapult, natomiast start jest wspomagany przez ukształtowanie pokładu dziobowego, wznoszącego się w postaci skoczni. Na pokładzie wyznaczone są trzy stanowiska startowe dla samolotów, z tego dwa znajdują się w części dziobowej, obok siebie – ich ścieżki do startu schodzą się w centralnym punkcie przedniej krawędzi skoczni (dla samolotów ze zredukowanym uzbrojeniem podwieszanym). Stanowisko numer 3 przeznaczone jest do startu samolotów z maksymalną masą startową i znajduje się pośrodku pokładu do lądowania, na lewej burcie[15]. Wiążą się z tym ograniczenia co do asortymentu używanych samolotów (w chwili obecnej tylko J-15), a także ograniczenia masy przenoszonego przez nie uzbrojenia, względnie zapasu paliwa[16].

Wyporność standardowa okrętu oceniana jest na 55 000 t, pełna na 67 500 t[1]. Długość całkowita wynosi 304,5 m, a na linii wodnej 270 m. Szerokość maksymalna wynosi 75 m, a na linii wodnej 38 m. Zanurzenie wynosi 10,5 m[1]. Siłownia okrętu jest turboparowa, zachowana z oryginalnego projektu (brak jest pewnych informacji o wymianie siłowni). Parę wytwarza 8 kotłów parowych KWG-4. Napęd stanowią 4 turbiny TW-12-4 o mocy łącznej 200 000 KM, poruszające cztery śruby[1].

Uzbrojenie[edytuj | edytuj kod]

Uzbrojenie okrętu jest znacząco słabsze, niż w oryginalnym projekcie, przeznaczone jedynie do samoobrony przeciw samolotom i rakietom na najmniejszych odległościach. Rozmieszczone jest w całości na czterech sponsonach, z czterech stron pokładu, poniżej jego płaszczyzny (na burtach w części dziobowej i rufowej). Główny element stanowią cztery 18-prowadnicowe wyrzutnie rakiet przeciwlotniczych bliskiego zasięgu FL-3000N[13]. Zasięg pocisków wynosi ok. 9 km[10]. Uzupełniają je trzy kierowane radarowo 11-lufowe rotacyjne zestawy artyleryjskie obrony bezpośredniej typu 1130 kalibru 30 mm (systemu Gatlinga), umieszczone po obu burtach na rufie i po prawej burcie na dziobie[13][3]. Na rufowych sponsonach znajdują się także dwie 12-prowadnicowe wyrzutnie rakietowych bomb głębinowych kalibru 240 mm, służące przede wszystkim do zwalczania torped[13].

Grupa lotnicza[edytuj | edytuj kod]

Myśliwiec Shenyang J-15

Podstawowy składnik grupy lotniczej stanowią pokładowe myśliwce wielozadaniowe J-15, stanowiące chińską bezlicencyjną kopię rosyjskich myśliwców pokładowych Su-33, wywodzącą się z konstrukcji wcześniejszych licencyjnych myśliwców J-11 (Su-27SK)[2]. W skład grupy lotniczej wchodzą też ciężkie śmigłowce transportowe Z-8 (licencyjny francuski SA-321 Super Frelon) oraz rosyjskie śmigłowce wczesnego ostrzegania Ka-31, z rozkładaną anteną radaru pod kadłubem[2]. W oryginalnym projekcie w hangarze mogło się mieścić ok. 50 statków powietrznych, w tym 26 myśliwców Su-27K (analogicznych pod względem rozmiarów do J-15) i 24 śmigłowce rodziny Ka-27[17]. Chiński lotniskowiec ma podobne możliwości (pomijając mniejszą liczbę możliwych do zabrania śmigłowców Z-8 z uwagi na ich większe rozmiary), które nie są na razie wykorzystywane w pełni. Podawany jest skład grupy lotniczej z 20 myśliwców J-15 i 10–14 śmigłowców, w tym nowszych typów Z-18J (wczesnego ostrzegania), Z-18F (zwalczania okrętów podwodnych) i Z-9D (poszukiwawczo-ratowniczy)[3].

Systemy[edytuj | edytuj kod]

Zasadniczy komponent wyposażenia elektronicznego stanowi radar typu 348 z aktywnym skanowaniem fazowym, z czterem antenami ścianowymi umieszczonymi po czterech stronach nadbudówki (z przodu lewej ściany, z tyłu prawej ściany oraz na przedniej i tylnej ścianie)[2]. Na szczycie masztu znajduje się z kolei trójwspółrzędny radar dozoru powietrznego typu 382, z dwoma płaskimi antenami na obrotowej podstawie[13]. W skład urządzeń walki radioelektronicznej wchodzą cztery 24-lufowe wyrzutnie celów pozornych typu 726, umieszczone po jednej na obu rufowych sponsonach oraz po dwie na pokładzie obok prawej ściany nadbudówki, a także dwie 16-prowadnicowe wyrzutnie na małym sponsonie na śródokręciu na lewej burcie[13].

Służba[edytuj | edytuj kod]

Po wejściu do służby, macierzystym portem lotniskowca stało się Qingdao[18]. Przez pierwsze lata prowadzone było dalej szkolenie i próby, głównie na wodach Morza Żółtego. Wstępną gotowość operacyjną jednostka osiągnęła w 2012 roku, a o osiągnięciu gotowości bojowej władze poinformowały w listopadzie 2016 roku[19]. Służy on jednak zasadniczo jako okręt doświadczalny, pozwalający na wypracowanie procedur operacyjnych i koncepcji użycia, a także jako jednostka szkoleniowa dla personelu, zwłaszcza pilotów, którzy będą pełnić służbę na nowych chińskich lotniskowcach (typu 001A)[19].

„Liaoning” w kwietniu 2018 r.

W listopadzie i grudniu 2013 roku „Liaoning” z eskortą po raz pierwszy odbył ćwiczenia na Morzu Południowochińskim, co wywołało dezaprobatę okolicznych państw, przede wszystkim Filipin i Indonezji, odbierających ćwiczenia jako prowokację w obliczu roszczeń terytorialnych Chin do wysp na terenie tego morza[18]. Na pokładzie stacjonowały wówczas 4 myśliwce J-15, które wykonały ponad sto operacji powietrznych[20]. W 2014 roku przeprowadzono kilkumiesięczny remont i przegląd wyposażenia okrętu w stoczni w Dalian[21]. We wrześniu 2014 roku w mediach pojawiła się informacja, że dwóch lotników zginęło podczas prób lotniskowca, lecz władze zdementowały to, podając, że dwaj piloci eskadry zginęli wcześniej, bez związku z okrętem[22]. W październiku 2014 roku doszło jednak podczas prób do bliżej nieujawnionej awarii kotłów parowych i chwilowej utraty mocy[22] (warto zaznaczyć, że awaryjna siłownia była jedną z głównych bolączek oryginalnego rosyjskiego projektu 1143.5[23]).

W styczniu 2017 roku „Liaoning” z eskortującymi go okrętami przeprowadził serię ćwiczeń w rejonie Morza Południowochińskiego i powracając przeszedł przez Cieśninę Tajwańską, co wywołało zaniepokojenie państw regionu i przez część komentatorów zostało odebrane jako demonstracja siły[24]. 7 lipca 2017 roku „Liaoning” zawinął do Hongkongu, gdzie został udostępniony do zwiedzania[25]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Numer projektu zapisywany bywa różnie w publikacjach: 11435, 11436 (np. Bałakin i Zabłockij 2007 ↓, s. 216) lub 1143.5, 1143.6 (np. Odajnik i Kostriczenko 2011 ↓, s. 10)
  2. ↑ Według Nikta 2013 ↓, s. 8-9, hol zerwał się 3 listopada, a akcja ratownicza została ukończona 7 listopada 2001 roku, przy tym zginął jeden z marynarzy z holowników.
  3. ↑ Data pierwszych lądowań w piątek 23 listopada 2012 roku według Yu Runze: J-15 landed on China’s carrier for the 1st time (ang.). Sina English, 23-11-2012. [dostęp 2018-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu]. Na ogół podawana jest jednak data 25 listopada, kiedy agencje prasowe poinformowały o tym fakcie (np. Nitka 2013 ↓, s. 13).
  4. ↑ Według Nitka 2013 ↓, s. 10 przestrzeń przewidziana przez wyrzutnie Granit miała zostać wykorzystana na powiększenie hangaru, co jednak wydaje się spekulacją, gdyż zgodnie z planem lotniskowca proj. 1143.5 w Bałakin i Zabłockij 2007 ↓, s. 170, wyrzutnie pocisków, znajdujące się w części dziobowej, były oddzielone od hangaru szeregiem innych pomieszczeń. Nie wydaje się też, żeby istniała konieczność powiększania hangaru.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Nitka 2013 ↓, s. 14.
  2. ↑ a b c d e f g Nitka 2013 ↓, s. 9.
  3. ↑ a b c Type 001 Liaoning Class. Sinodefence, 19-08-2017. [dostęp 2018-07-09].
  4. ↑ a b c d Bałakin i Zabłockij 2007 ↓, s. 216
  5. ↑ a b c d Odajnik i Kostriczenko 2011 ↓, s. 2-3.
  6. ↑ a b c d e f g Bałakin i Zabłockij 2007 ↓, s. 219-221
  7. ↑ a b c d Odajnik i Kostriczenko 2011 ↓, s. 5-6.
  8. ↑ a b c d e Bałakin i Zabłockij 2007 ↓, s. 224-225
  9. ↑ Nitka 2013 ↓, s. 8.
  10. ↑ a b c Uzbrajanie chińskiego lotniskowca. Agencja Lotnicza Altair, 05-06-2011. [dostęp 2011-06-05].
  11. ↑ a b Odajnik i Kostriczenko 2011 ↓, s. 31-32.
  12. ↑ a b c d e Nitka 2013 ↓, s. 12-13.
  13. ↑ a b c d e f Nitka 2013 ↓, s. 10-12.
  14. ↑ Bałakin i Zabłockij 2007 ↓, s. 170–171.
  15. ↑ Bałakin i Zabłockij 2007 ↓, s. 173-174.
  16. ↑ Zbyt mały udźwig J-15. Agencja Lotnicza Altair, 07-10-2013. [dostęp 2018-07-02].
  17. ↑ Bałakin i Zabłockij 2007 ↓, s. 176.
  18. ↑ a b Liaoning prowokuje. Agencja Lotnicza Altair, 26-11-2013. [dostęp 2018-07-02].
  19. ↑ a b Paweł Behrendt: Liaoning osiągnął gotowość bojową. konflikty.pl, 16 listopada 2016. [dostęp 10 lipca 2017].
  20. ↑ Lotniskowiec Liaoning wrócił z ćwiczeń. Agencja Lotnicza Altair, 1-1-2014. [dostęp 2018-07-02].
  21. ↑ Pierwszy przegląd Liaoninga. Agencja Lotnicza Altair, 24-4-2014. [dostęp 2018-07-02].
  22. ↑ a b Problemy techniczne Liaoninga. Agencja Lotnicza Altair, 21-10-2014. [dostęp 2018-07-02].
  23. ↑ Bałakin i Zabłockij 2007 ↓, s. 214-215.
  24. ↑ Liaoning na M. Południowochińskim. Agencja Lotnicza Altair, 04-01-2017. [dostęp 2018-07-02]., Incydent na wodach Cieśniny Tajwańskiej. Agencja Lotnicza Altair, 11-01-2017. [dostęp 2018-07-02].
  25. ↑ Liaoning w Hongkongu (pol.). Agencja Lotnicza Altair, 09-07-2017. [dostęp 2018-07-02].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Siergiej Bałakin, Władimir Zabłockij: Sowietskije awianoscy. Awianiesuszczije kriejsiera admirała Gorszkowa. Moskwa: Jauza – Kollekcyja – Eksmo, 2007. ISBN 978-5-699-20954-5. (ros.)
  • A.N. Odajnik, W.W. Kostriczenko: Awianosjec «Wariag». Dołgij put’ ot «Rigi» do «Szi Lana». Moskwa: 2011, seria: Morskaja Kollekcyja. nr 8(143)/2011. (ros.)
  • Andrzej Nitka. Liaoning. Pierwszy lotniskowiec Państwa Środka. „Morze, Statki i Okręty”. 2/2013. XVIII (131), luty 2013. Magnum-X. ISSN 1426-529X. 

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

p • d • e
Lotniskowce projektu 1143.5 i 1143.6
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Liaoning_(1988)&oldid=54011630”