Manat afrykański
| ||
Trichechus senegalensis[1] | ||
Link, 1795 | ||
![]() | ||
Systematyka | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | zwierzęta | |
Typ | strunowce | |
Podtyp | kręgowce | |
Gromada | ssaki | |
Podgromada | żyworodne | |
Infragromada | łożyskowce | |
Rząd | brzegowce | |
Rodzina | manatowate | |
Rodzaj | manat | |
Gatunek | manat afrykański | |
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | ||
![]() | ||
Zasięg występowania | ||
![]() |
Manat afrykański (Trichechus senegalensis) – gatunek ssaka wodnego z rodziny manatowatych, rzędu brzegowców, żyjący na pograniczu środowiska morskiego i słodkowodnego, roślinożerny. Spotykany w wodach przybrzeżnych Afryki zachodniej oraz rzekach wpadających do Oceanu Atlantyckiego w tym rejonie. Jest to najsłabiej zbadany przedstawiciel rzędu brzegowców. Ciało ma pokryte pomarszczoną, szarobrązową skórą z nielicznymi włosami. Osiąga długość ponad 3,5 m i masę około 500 kg. Jest gatunkiem chronionym na całym obszarze występowania. Został umieszczony na liście załącznika II CITES jako gatunek narażony.
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Manaty afrykańskie mają budowę ciała typową dla przedstawicieli swojego rzędu. Jako zwierzęta wyłącznie wodne przystosowały się do tego środowiska. Nie mają tylnych kończyn, a ogon i przednie kończyny przekształcone są w płetwy. U niektórych osobników na przednich płetwach występują 3 lub 4 paznokcie[3].
Ciało pokryte jest pomarszczoną, szarobrązową skórą z nielicznymi włosami. Na osobnikach żyjących w wodach morskich mogą czasem osiedlać się wąsonogi[3]. Dorosłe manaty mają jedynie zęby trzonowe, ułożone w rzędach. W każdym rzędzie jest od 5 do 7 zębów, które stopniowo wypadają i są zastępowane przez nowe, tak jak u wszystkich przedstawicieli rzędu brzegowców[4]. Nowo narodzone manaty afrykańskie mają 2 szczątkowe siekacze, które z czasem tracą[3]. Na wargach znajdują się sztywne szczeciny. Dorosłe osobniki mierzą ponad 3,5 m długości i ważą około 500 kg.
Ewolucja[edytuj | edytuj kod]
Wspólny przodek manata afrykańskiego, karaibskiego i rzecznego występował w wodach przybrzeżnych Ameryki Południowej. Podczas pliocenu bądź plejstocenu jedna z grup zwierząt przekroczyła Ocean Atlantycki i dała początek obecnemu gatunkowi[5]. Brak jest danych kopalnych na temat występowania manata afrykańskiego. Jedyne informacje pochodzą z kenozoiku[6].
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Zamieszkuje płytkie wody przybrzeżne zachodniej Afryki. Manaty afrykańskie wybierają środowiska zbliżone do manata karaibskiego. Przemieszczają się między obszarami morskimi, estuariami i siedliskami słodkowodnymi. Zasięg gatunku ogranicza temperatura wody – manaty afrykańskie rzadko się spotyka w wodach o temperaturze poniżej 18 °C[5]. Północną granicę występowania tego gatunku wyznacza rzeka Senegal, zaś południową rzeka Kuanza w Angoli[7]. Manaty afrykańskie często wędrują w górne biegi rzek, w których żyją – np. w rzece Niger można je spotkać nawet na terenie Mali. Wędrują aż do miejsc, gdzie katarakty bądź bystrza uniemożliwiają dalszą wędrówkę. W okresach suszy zatrzymują się na dłużej w większych jeziorach, takich jak Léré czy de Tréné[8].
W wyniku budowy zapory na rzece Wolta powstało jezioro Wolta, w którym jedna z populacji manata afrykańskiego została odcięta od morza. Druga odcięta populacja występuje na obszarze wewnętrznej delty Nigru, w odległości 2000 km od morza. Jest to najbardziej oddalone od morza miejsce występowania manata afrykańskiego[2]. Inne odcięte od morza populacje występują w rzekach Logon i Szari. Nie ma danych na temat występowania manatów w jeziorze Czad[2]. Na obszarach morskich wędrują głównie na płyciznach, w obszarach namorzynów. Można je spotkać także w rejonie archipelagu Bijagos, 75 km od wybrzeży Gwinei Bissau[2]. Według niektórych badaczy manat afrykański zdaje się unikać słonej wody[5].
Brak jest dokładnych danych o liczebności manata afrykańskiego. Szacuje się ją na kilka do kilkunastu tysięcy osobników[9][5]. Nie wyodrębniono podgatunków manata afrykańskiego. Przeprowadzone badania nad genetyką tego gatunku wykazały niewielką zmienność między populacjami żyjącymi na różnych obszarach[10].
Zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Żywią się roślinnością w każdym ze środowisk, w których występują[11]. Występowanie przedstawicieli tego gatunku nie jest ograniczone zasięgiem traw morskich, gdyż prawdopodobnie nie stanowią one istotnego składnika ich diety. Ze względu na mętną wodę, w której żyją manaty, uważa się, że żywią się głównie roślinnością częściowo zanurzoną lub wystającą ponad powierzchnię wody. Świadczyć o tym może także budowa pyska tych zwierząt[11]. Główne gatunki roślin, które są zjadane przez manaty, to siewki różnych gatunków Rhizophora, hiacynty wodne (Eichhornia crassipes) oraz Paspalum vaginatum[12]. Dorosły osobnik spożywa w ciągu roku około 8000 kg roślin. Średni czas pomiędzy oddechami wynosi od 2 do 4 minut, a w trakcie nurkowania – 6 minut, choć wykazano, że osobniki tego gatunku są w stanie wstrzymać oddech na 18 minut. Rzadko przepływają długie dystanse, jednak potrafią przepłynąć do 42 km w ciągu 24 godzin. Wypoczywają zazwyczaj za dnia w lagunach, nad brzegami rzek oraz między korzeniami nadrzecznych i nadmorskich drzew. Przeciętna długość życia manata afrykańskiego nie jest znana. Szacuje się, że zwierzęta te mogą żyć dłużej niż 60 lat[3].
Ich głównym wrogiem jest człowiek[6], choć czasem atakowane są i zjadane przez krokodyle. Badania przeprowadzone w Gwinei Bissau dowiodły, że najwięcej manatów afrykańskich ginie tam w wyniku zaplątania się w sieci rybackie (około 72%), a jedynie 13% w wyniku polowań. W skali całego gatunku największym zagrożeniem są jednak te drugie[7].
Manaty bywają uważane za szkodniki. Zdarza się, że żerują one na polach ryżowych. Pomimo działań zapobiegawczych rzadko udaje się ochronić przed nimi zbiory. Niszczenie pól zdarza się wyłącznie w porze deszczowej (sierpień i październik). Innym polem konfliktu z człowiekiem jest niszczenie sieci rybackich – w 81% przypadków zaplątania się w sieci manaty niszczą je. Przypuszcza się, że prowadzą nocny tryb życia – żerowanie na polach ryżowych obserwowano o tej porze doby[7][5].
Pośrednim zagrożeniem dla manatów jest niszczenie siedlisk: budowa zapór na rzekach, wycinanie namorzynów na opał, przekształcanie delt w pola ryżowe oraz zamulanie lagun i rzek w wyniku zwiększonej erozji w górnych biegach rzek[9][2].
Manat afrykański jest zazwyczaj samotnikiem, dość często można jednak spotkać matkę z młodymi lub niewielkie stada liczące od 3 do 15 osobników (najczęściej jednak są to grupy rodzinne liczące 4-6 osobników). Zachowania rozrodcze są słabo zbadane – prawdopodobnie samica kopuluje z kilkoma samcami[3]. W trakcie godów osobniki rozpryskują wodę płetwami i obracają się w niej, aby przyciągnąć uwagę potencjalnego partnera. Podejrzewa się, że zwierzęta te mogą rozmnażać się przez cały rok, choć wiele lokalnych populacji preferuje okres między czerwcem, a wrześniem. Do porodu dochodzi w płytkich lagunach[5]. Zwykle rodzi się 1 młode, które w momencie urodzenia mierzy od 1 do 1,05 m długości[13].
Ochrona i edukacja[edytuj | edytuj kod]
Manat afrykański jest gatunkiem chronionym na całym obszarze występowania. Został umieszczony na liście załącznika II CITES jako gatunek narażony. Ze względu na trudności w dostępie do terenów jego występowania ochrona tego gatunku respektowana jest w niewielkim stopniu[2]. Na terenie niektórych krajów, w których żyją manaty, prowadzone są badania i podejmuje się działania z zakresu ochrony biernej i czynnej (w formie rozmnażania w niewoli i reintrodukcji na terenie parku narodowego Djoudj w Senegalu)[2]. Brak jednak informacji o rozmnożeniu manata afrykańskiego w niewoli[6]. Na terenie niektórych krajów organizacje pozarządowe włączają ludność lokalną w czynną ochronę manatów. W Senegalu organizacja Océanium koordynuje przenoszenie manatów z obszarów odciętych zaporami rzecznymi do wód otwartych[14][15].

W 2008 na terenie Senegalu, Gwinei – Bissau, Wybrzeża Kości Słoniowej, Kamerunu i Gabonu wydano książkę zatytułowaną Mieux connaître le Lamantin ouest africain Trichechus senegalensis (pol. Poznaj lepiej manata afrykańskiego). Książka jest przeznaczona dla uczniów szkół podstawowych i ma na celu poprawienie wiedzy na temat tego gatunku w krajach, w których występuje[16].
W 1996 roku japońskie oceanarium w Toba pozyskało parę manatów z rzeki Geba w Gwinei Bissau. Mimo uzgodnień pomiędzy Japonią i Gwineą Bissau operacja ta (której koszt oszacowano na około 1,8 miliona dolarów amerykańskich) wywołała kontrowersje. W dyskusji powstałej po przekazaniu manatów brały udział organizacje pozarządowe, lokalni działacze ochrony przyrody, instytucje rządowe oraz zagraniczni naukowcy[17].
Pomimo statusu gatunku chronionego na terenie wszystkich państw, w których występują manaty afrykańskie, w wielu miejscach nadal są one obiektem polowań. W Kamerunie mięso manatów można kupić na targu[2]. W Gwinei Bissau mięso manata jest uważane za najlepsze, jakie można zdobyć[17]. Oprócz mięsa obiektem handlu jest też olej pozyskiwany z manatów. W Mali, Senegalu i Czadzie jest on droższy od mięsa z manata. Używa się go do leczenia reumatyzmu i schorzeń skóry i włosów. Olej z głowy manata jest wykorzystywany do leczenia infekcji uszu. W Mali niektóre części penisa manata są używane do leczenia impotencji[2]. Skóra stanowi surowiec do produkcji batów[2][12]. W Sierra Leone całe manaty (z wyjątkiem żeber) są spożywane bądź wykorzystywane: mięso jest dzielone pomiędzy mieszkańców wioski, z której wywodzi się myśliwy, kości używa się do wyrobu rączek lasek oraz przedmiotów w lokalnej grze zwanej cii[2].
Manat afrykański w kulturze[edytuj | edytuj kod]
Tereny, na których występuje manat afrykański, są zamieszkane przez wiele różnych grup etnicznych posługujących się oprócz języków urzędowych krajów, w których żyją także własnymi językami. Z tego powodu manat afrykański bywa różnie nazywany:
- w językach mande – Man
- w Nigrze – Manti
- w północnej części swojego występowania – Koumba
- w części środkowej i na południu bywa nazywany Pérémoui
- po angielsku bywa także nazywany sea cow (krowa morska) oraz Water God (wodny bóg)
Ponadto wiele ludów Afryki Zachodniej używa nazwy Mami Watta[12][18].
Mity[edytuj | edytuj kod]
Według wierzeń niektórych plemion zjedzenie pewnych części manata wpływa korzystnie na męską potencję. Inne plemiona z kolei uważają, że mężczyzna, u którego widok narządów płciowych samicy manata wywoła pobudzenie seksualne, może stracić zdolność do odbywania stosunków płciowych. Przesądy te silnie wpływają na traktowanie manata afrykańskiego przez ludzi – manaty bywają obiektami polowań w celu zdobycia uznawanych za lecznicze części penisa[12].
Manat afrykański według niektórych plemion to panna młoda, która prała nago swoje ubrania w rzece. Gdy zobaczył ją jej przyszły teść, dziewczyna ze wstydu wskoczyła do rzeki i zmieniła się w manata. Inna wersja podaje, że panna młoda powiedziała matce swojego narzeczonego, że pracuje dla niej na polu ryżowym, podczas gdy w rzeczywistości tylko tam spała. Pewnego dnia kobieta postanowiła zanieść dziewczynie posiłek na pole. Kiedy dziewczyna zobaczyła nadchodzącą teściową, zawstydziła się i wskoczyła do rzeki, gdzie zmieniła się w manata[12].
Inna legenda podaje, że żyło kiedyś rodzeństwo, brat i siostra. Brat kochał skrycie siostrę, lecz nikomu tego nie wyjawił. Pewnego dnia postanowił zbudować na brzegu rzeki łódź. Siostra codziennie przynosiła mu posiłek. W dniu, w którym ukończył łódź, siostra przyszła jak zwykle z posiłkiem. Brat porwał ją na pokład łodzi, aby wywieźć i zgwałcić. Dziewczyna modliła się gorąco o ratunek. Łódź wywróciła się, oboje utonęli i zmienili się w manaty[12].
Mieszkańcy Mali uważają, że manaty z rzeki Niger to złe duchy. Polować na nie mogą tylko członkowie plemienia znający zaklęcia – ich nieznajomość grozi śmiercią bądź obłędem. Ciężarne kobiety nie powinny spożywać niektórych części manata – mogą one sprawić, że kobieta urodzi niemoralne dziecko[19].
Znaczki pocztowe[edytuj | edytuj kod]
Niektóre kraje, na terenie których występuje manat afrykański, emitowały znaczki pocztowe z podobizną tego ssaka. Znaczki zostały wydane przez Kamerun, Ghanę, Wybrzeże Kości Słoniowej, Mali, Mauretanię, Niger, Togo i Czad[20][21].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Trichechus senegalensis, w: Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k Trichechus senegalensis. Czerwona księga gatunków zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (ang.).
- ↑ a b c d e Thomas A. Jefferson, Marc A. Webber, Robert L. Pitman, Brett Jarrett, Pete Gehring: Marine Mammals of the World: A Comprehensive Guide to Their Identification. Todd Pusser. Academic Press, 2008, s. 573. ISBN 0-12-383853-3.
- ↑ David W. MacDonald: The Encyclopedia of Mammals. Oxford University Press, 2006. ISBN 0-19-920608-2.
- ↑ a b c d e f Ronald M. Nowak, Ernest Pillsbury Walker, John E. Heyning, Randall R. Reeves, Brent S. Stewart: Walker's Marine Mammals of the World. JHU Press, 2003, s. 220. ISBN 0-8018-7343-6.
- ↑ a b c Sandra L. Husar. Trichechus senegalensis. „Mammalian Species”. 89, s. 1–3, 6 stycznia 1978. The American Society of Mammalogists.
- ↑ a b c M. A. Silva, A. Araújo. Distribution and current status of the West African Manatee (Trichechus senegalensis) in Guinea-Bissau. „Marine Mammal Science”. 2 (17), s. 418-424. Society for Marine Mammalogy. DOI: 10.1111/j.1748-7692.2001.tb01285.x.
- ↑ Robert Mepham: A Directory of African Wetlands. IUCN, 1992, s. 820. ISBN 2-88032-949-3.Sprawdź autora:1.
- ↑ a b Sirenews, No.36, (ang.). październik 2001. [dostęp 2009-02-18].
- ↑ Juliana A. Vianna i inni, Blackwell Publishing, Ltd. Phylogeography, phylogeny and hybridization in trichechid sirenians: implications for manatee conservation, „Molecular Ecology”, 15(2), s. 433–447, DOI: 10.1111/j.1365-294X.2005.02771.x .i inni
- ↑ a b Christopher D. Marshall i inni, Orofacial morphology and feeding behaviour of the dugong, Amazonian, West African and Antillean manatees (Mammalia: Sirenia): functional morphology of the muscular-vibrissal complex, „Journal of Zoology”, 3 (259), The Zoological Society of London, s. 245–260, DOI: 10.1017/S0952836902003205 .i inni
- ↑ a b c d e f Conservation of the West African Manatee Trichechus senegalensis along the West African Seaboard (ang.). [dostęp 2009-03-07].
- ↑ Virginia Douglass Hayssen, Ari Van Tienhoven, Ans Van Tienhoven, Sydney Arthur Asdell: Asdell's Patterns of Mammalian Reproduction: A Compendium of Species-specific Data. Cornell University Press, 1993, s. 359. ISBN 0-8014-1753-8.
- ↑ Océanium (fr.). [dostęp 2009-03-07].
- ↑ L'info des cétacés (fr.). [dostęp 2009-03-07].
- ↑ Multimedia on the West African Manatee (fr.). [dostęp 2010-11-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-10)].
- ↑ a b Archiwum sirenian.org (ang.). [dostęp 2009-04-20].
- ↑ Kouadio Akoi. Une enquête préliminaire sur les Lamantins dans les eaux de la Réserve de la Conkouati au sud du Congo.. „Canopée”. 4, październik 1995 (fr.). [dostęp 2009-03-31]. [zarchiwizowane z adresu 2001-01-16].
- ↑ Thomas J. O'Shea. Manaty. „Świat Nauki”. 37, wrzesień 1994. Prószyński i sp..
- ↑ Sirenian News (ang.). [dostęp 2009-03-07].
- ↑ The World Association for the Development of Philately (ang.). [dostęp 2009-03-07].