Papusza

Bronisława Wajs
Data i miejsce urodzenia	17 sierpnia 1908 Sitaniec lub, 10 maja, 1910, Lublin
Data i miejsce śmierci	8 lutego 1987 Inowrocław
Dziedzina sztuki	poezja

Miejsca upamiętniające poetkę w Gorzowie Wielkopolskim

Pomnik Papuszy w Parku Wiosny Ludów w Gorzowie Wielkopolskim

ul. Sikorskiego – tablica na budynku biblioteki

Park Róż, ulubione miejsce przechadzek

ul. Kosynierów Gdyńskich 20 – dom poetki w latach 1959–1983

ul. Kosynierów Gdyńskich 20 – tablica upamiętniająca

Ulica Papuszy na Osiedlu Parkowym

Papusza, właśc. Bronisława Wajs, z domu Zielińska (ur. 17 sierpnia 1908 w Sitańcu lub 10 maja 1910 w Lublinie, zm. 8 lutego 1987 w Inowrocławiu) – polska poetka wywodząca się z grupy etnicznej Polska Roma (polscy Romowie nizinni), pisząca w języku romskim.

Życiorys

Jej matką była Katarzyna Zielińska, a ojciec zmarł na Syberii około 1914 roku. Matka Papuszy wyszła ponownie za mąż za Jana Wajsa. Nigdy nie uczęszczała do szkoły. W wieku 16 lat została wydana za mąż za starszego o 24 lata harfiarza Dionizego Wajsa (zm. 1972), brata jej ojczyma. Nie mieli dzieci, choć po II wojnie światowej wychowywali wojennego sierotę o imieniu Władysław, który nazywany był Tarzanio. Była jedną z niewielu kobiet romskich, które samodzielnie nauczyły się pisać i czytać.

Przed II wojną światową jej tabor wędrował po Wołyniu, Podolu i Wileńszczyźnie, a w czasie wojny ukrywała się wraz ze swoim taborem w lasach wołyńskich, co opisała w poemacie Krwawe łzy co za Niemców przeszliśmy na Wołyniu w 1943 i 44 roku. Po wojnie trasa taboru prowadziła przez Mazury i Pomorze na zachód Polski. Zimę z 1947 na 1948 rok spędziła w podgorzowskich Wieprzycach, a na przełomie roku 1949 i 1950 mieszkała w Witnicy. W roku 1950 Bronisława Wajs zamieszkała w Żaganiu. W Gorzowie Wielkopolskim mieszkała od roku 1953, co było wynikiem odgórnie narzuconego przez władzę nakazu osiedlenia. W 1981, starą i schorowaną, przyjęła pod opiekę siostra, Janina Zielińska z Inowrocławia.

Odkrywcą talentu poetki i tłumaczem z języka romskiego był w roku 1949 Jerzy Ficowski. Pierwsze tłumaczenia przesłał Julianowi Tuwimowi, który doprowadził do ich publikacji. Twórczość Papuszy po raz pierwszy pojawiła się w prasie literackiej w roku 1950 w miesięczniku „Problemy” (nr 10/50). Ukazał się wtedy wywiad Tuwima z Ficowskim, do którego dołączono cztery wiersze oraz kilka fotografii cygańskiej poetki o imieniu „Papusza”. Oficjalnie Papusza zadebiutowała wierszem w „Nowej Kulturze” w 1951. Jednocześnie w miesięczniku „Twórczość” pojawił się biogram poetki wraz z Pieśnią Cyganki.

W środowisku romskim spotykała się z niechęcią, ze względu na odstępstwo od tradycyjnej roli kobiety. Została odrzucona z powodu zdrady plemiennych tajemnic po ukazaniu się w 1953 roku książki Ficowskiego Cyganie polscy, w której autor opisał wierzenia, prawa moralne oraz słownik romskich wyrażeń. Szykany, którym była poddana, spowodowały wystąpienie choroby psychicznej i konieczność okresowego leczenia w zakładach psychiatrycznych.

Od 1962 Bronisława Wajs należała do Związku Literatów Polskich. Jej wiersze przekładane były na języki: niemiecki, angielski, francuski, hiszpański, szwedzki, włoski.

Zmarła 8 lutego 1987. Została pochowana 14 lutego na cmentarzu Świętego Józefa w Inowrocławiu.

W 1996 roku rękopisy i pamiątki poetki zostały odkupione od Jerzego Ficowskiego i przekazane Stowarzyszeniu Twórców i Miłośników Kultury Cygańskiej w Gorzowie Wielkopolskim.

Nagrody

• Lubuska Nagroda Kulturalna (1958)
• Nagroda Ministra Kultury (1978)
• Nagroda Kulturalna „Nadodrza” (1978)
• Nagroda Gorzowska (1978)

Wydane tomiki wierszy

(Tłumaczenie Jerzego Ficowskiego)

• Pieśni Papuszy (Wrocław, 1956),
• Pieśni mówione (Łódź, 1973),
• Lesie, ojcze mój (Warszawa, 1990),
• Papusza, czyli wielka tajemnica. Wybór tekstów (Gorzów Wlkp., 1992).

Upamiętnienie

• 1974 – powstał film dokumentalny „Papusza” w reżyserii Mai Wójcik oraz Ryszarda Wójcika. Realizatorzy filmu opisali obyczaje i życie społeczności cygańskiej. Bohaterami filmu byli Papusza oraz Jerzy Ficowski.
• 1991 – powstał film „Historia Cyganki” według scenariusza i w reżyserii Grega Kowalskiego z muzyką Jana Kantego Pawluśkiewicza.
• 2007 - w parku Wiosny Ludów w Gorzowie Wielkopolskim – miejscu częstego przebywania poetki i wróżenia przechodniom - postawiony został pomnik Papuszy.
• 2013 – zrealizowany został poświęcony jej film fabularny „Papusza” według scenariusza i w reżyserii Krzysztofa Krauze i Joanny Kos-Krauze, z Jowitą Budnik w roli tytułowej.
• 2013 – w Wydawnictwie „Czarne” ukazała się książka Angeliki Kuźniak „Papusza”.
• 2017 - ukazał się esej Adriana Zawadzkiego "Papusza. Granice przynależności".
• Papusza jest patronką ulic w Gorzowie Wielkopolskim oraz w Poznaniu na Strzeszynie Literackim.

Linki zewnętrzne

• Papusza w bazie Culture.pl
• Adam Bartosz (Muzeum Etnologiczne w Tarnowie) na temat Papuszy
• Zdradziła cygańskie tajemnice. rzeczpospolita.pl, 2012-02-08. (wideoklip)