Papusza
| ||
![]() | ||
Data i miejsce urodzenia | 17 sierpnia 1908 Sitaniec lub, 10 maja, 1910, Lublin | |
Data i miejsce śmierci | 8 lutego 1987 Inowrocław | |
Dziedzina sztuki | poezja |
Papusza[a], właśc. Bronisława Wajs, z domu Zielińska[2] (ur. 17 sierpnia 1908 w Sitańcu[3] lub 10 maja 1910 w Lublinie[b], zm. 8 lutego 1987 w Inowrocławiu) – polska poetka wywodząca się z grupy etnicznej Polska Roma (polscy Romowie nizinni), pisząca w języku romskim[1].
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Jej matką była Katarzyna Zielińska, a ojciec zmarł na Syberii około 1914 roku. Matka Papuszy wyszła ponownie za mąż za Jana Wajsa[2]. Nigdy nie uczęszczała do szkoły. W wieku 16 lat została wydana za mąż za starszego o 24 lata[4] harfiarza Dionizego Wajsa (zm. 1972), brata jej ojczyma. Nie mieli dzieci, choć po II wojnie światowej wychowywali wojennego sierotę o imieniu Władysław, który nazywany był Tarzanio[2]. Była jedną z niewielu kobiet romskich, które samodzielnie nauczyły się pisać i czytać.
Przed II wojną światową jej tabor wędrował po Wołyniu, Podolu i Wileńszczyźnie[1], a w czasie wojny ukrywała się wraz ze swoim taborem w lasach wołyńskich, co opisała w poemacie Krwawe łzy co za Niemców przeszliśmy na Wołyniu w 1943 i 44 roku. Po wojnie trasa taboru prowadziła przez Mazury i Pomorze na zachód Polski. Zimę z 1947 na 1948 rok spędziła w podgorzowskich Wieprzycach, a na przełomie roku 1949 i 1950 mieszkała w Witnicy. W roku 1950 Bronisława Wajs zamieszkała w Żaganiu. W Gorzowie Wielkopolskim mieszkała od roku 1953, co było wynikiem odgórnie narzuconego przez władzę nakazu osiedlenia. W 1981, starą i schorowaną, przyjęła pod opiekę siostra, Janina Zielińska z Inowrocławia[2].
Odkrywcą talentu poetki i tłumaczem z języka romskiego był w roku 1949 Jerzy Ficowski. Pierwsze tłumaczenia przesłał Julianowi Tuwimowi, który doprowadził do ich publikacji. Twórczość Papuszy po raz pierwszy pojawiła się w prasie literackiej w roku 1950 w miesięczniku „Problemy” (nr 10/50). Ukazał się wtedy wywiad Tuwima z Ficowskim, do którego dołączono cztery wiersze oraz kilka fotografii cygańskiej poetki o imieniu „Papusza”. Oficjalnie Papusza zadebiutowała wierszem w „Nowej Kulturze” w 1951. Jednocześnie w miesięczniku „Twórczość” pojawił się biogram poetki wraz z Pieśnią Cyganki[2].
W środowisku romskim spotykała się z niechęcią, ze względu na odstępstwo od tradycyjnej roli kobiety. Została odrzucona z powodu zdrady plemiennych tajemnic po ukazaniu się w 1953 roku książki Ficowskiego Cyganie polscy, w której autor opisał wierzenia, prawa moralne oraz słownik romskich wyrażeń. Szykany, którym była poddana, spowodowały wystąpienie choroby psychicznej i konieczność okresowego leczenia w zakładach psychiatrycznych[4].
Od 1962 Bronisława Wajs należała do Związku Literatów Polskich[2][4]. Jej wiersze przekładane były na języki: niemiecki, angielski, francuski, hiszpański, szwedzki, włoski[4].
Zmarła 8 lutego 1987. Została pochowana 14 lutego na cmentarzu Świętego Józefa w Inowrocławiu[5].
W 1996 roku rękopisy i pamiątki poetki zostały odkupione od Jerzego Ficowskiego i przekazane Stowarzyszeniu Twórców i Miłośników Kultury Cygańskiej w Gorzowie Wielkopolskim[2].
Nagrody[edytuj | edytuj kod]
- Lubuska Nagroda Kulturalna (1958)[1]
- Nagroda Ministra Kultury (1978)[1]
- Nagroda Kulturalna „Nadodrza” (1978)[4]
- Nagroda Gorzowska (1978)[4]
Wydane tomiki wierszy[edytuj | edytuj kod]
(Tłumaczenie Jerzego Ficowskiego)
- Pieśni Papuszy (Wrocław, 1956)[1],
- Pieśni mówione (Łódź, 1973)[1],
- Lesie, ojcze mój (Warszawa, 1990)[4],
- Papusza, czyli wielka tajemnica. Wybór tekstów (Gorzów Wlkp., 1992).
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
- 1974 – powstał film dokumentalny „Papusza” w reżyserii Mai Wójcik oraz Ryszarda Wójcika. Realizatorzy filmu opisali obyczaje i życie społeczności cygańskiej. Bohaterami filmu byli Papusza oraz Jerzy Ficowski[4].
- 1991 – powstał film „Historia Cyganki” według scenariusza i w reżyserii Grega Kowalskiego z muzyką Jana Kantego Pawluśkiewicza[4].
- 2007 - w parku Wiosny Ludów w Gorzowie Wielkopolskim – miejscu częstego przebywania poetki i wróżenia przechodniom - postawiony został pomnik Papuszy[6].
- 2013 – zrealizowany został poświęcony jej film fabularny „Papusza” według scenariusza i w reżyserii Krzysztofa Krauze i Joanny Kos-Krauze, z Jowitą Budnik w roli tytułowej[7].
- 2013 – w Wydawnictwie „Czarne” ukazała się książka Angeliki Kuźniak „Papusza”[4].
- 2017 - ukazał się esej Adriana Zawadzkiego "Papusza. Granice przynależności".
- Papusza jest patronką ulic w Gorzowie Wielkopolskim oraz w Poznaniu na Strzeszynie Literackim[8].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g Donata Subbotko: Papusza w sześciu odsłonach. wyborcza.pl, 2010-10-06. [dostęp 2016-02-07].
- ↑ a b c d e f g h Maria Gonta: Papusza. encyklopedia.wimbp.gorzow.pl. [dostęp 2016-02-07].
- ↑ Dariusz Barański: Tajemnica urodzin Papuszy wyjaśniona. Tylko i aż jedna tajemnica.... wyborcza.pl, 2017-02-09. [dostęp 2017-02-09].
- ↑ a b c d e f g h i j Papusza w bazie Culture.pl
- ↑ Angelika Kuźniak: Papusza. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2013, seria: Reportaż. ISBN 978-83-7536-501-6.
- ↑ Tomasz Rusek , Papusza przysiadła w parku. Ten pomnik stoi tu już 10 lat., „gazetalubuska.pl” [dostęp 2018-11-24] (pol.).
- ↑ Papusza w bazie filmpolski.pl
- ↑ Ulice Kobiet: Papusza (Bronisława Wajs). Fundacja Kochania Poznania. [dostęp 2019-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-02)].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Papusza w bazie Culture.pl
- Adam Bartosz (Muzeum Etnologiczne w Tarnowie) na temat Papuszy
- Zdradziła cygańskie tajemnice. rzeczpospolita.pl, 2012-02-08. (wideoklip)