Uwłaszczenie chłopów w Polsce
.png){kind=icon}
Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich – nadanie chłopom prawa własności do posiadanej przez nich ziemi, połączone ze zniesieniem obciążeń feudalnych, tj. pańszczyzny, czynszu, darmoch itp. Na ziemiach polskich uwłaszczenie przeprowadzono: w Galicji w 1848, w Królestwie Polskim (kongresowym) w 1863/1864 i w zaborze pruskim w latach 1808–1872.
W Królestwie Polskim nadanie chłopom ziemi na własność, przeprowadzono na mocy Manifestu Tymczasowego Rządu Narodowego, który ogłosił uwłaszczenie chłopów bez wykupu. Wiosną 1863 chłopi w Królestwie faktycznie zaprzestali wszelkich świadczeń na rzecz dworów. 2 marca 1864 Aleksander II wydał ukaz o uwłaszczeniu włościan w Królestwie Polskim, w którym potwierdzał zasadę uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim bez obowiązku spłat na rzecz dotychczasowych właścicieli gruntu i z pełną indywidualną własnością ziemi. Zasady te, odrębne od regulacji na innych terenach Imperium miały odebrać powstaniu styczniowemu poparcie chłopów i były elementem jego pacyfikacji.
Uwłaszczenie przeprowadzono za odszkodowaniem pieniężnym przyznanym byłym właścicielom, głównie szlachcie i klerowi[2].
Polskie próby uwłaszczenia chłopów[edytuj | edytuj kod]
Główne miejsce na drodze do uwłaszczenia chłopów zajmowała pańszczyzna. Jednymi z pierwszych wspierających chłopów w walce o zniesienie pańszczyzny byli Bracia Polscy. W ich ideologii wysokie miejsce zajmowało hasło sprawiedliwości i równości społecznej, co usiłowała realizować w praktyce ariańska szlachta kujawska poprzez uwalnianie chłopów od pańszczyzny[3]. Jednym ze znanych braci polskich który uwolnił chłopów od pańszczyzny był Samuel Przypkowski. Pańszczyznę zniósł w swoim majątku w Przytkowicach[4].
Zniesienia poddaństwa chłopów i likwidacji pańszczyzny stojących na drodze do uwłaszczenia włościan domagali się również jakobini polscy[5].
W 1792 roku Sejm uchwalił Ustawę o sprzedaży królewszczyzn, która oddawała chłopom osiadłym w królewszczyznach użytkowany grunt na własność, nadawała im wolność osobistą (po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem), prawo wychodu i uwolnienie z poddaństwa włościan nieposiadających gruntu – ustawa ta jednak nie weszła w życie na skutek przegranej wojny w obronie Konstytucji 3 maja z Rosją i II rozbioru Polski.
W 1794 roku Tadeusz Kościuszko w oparciu o art. IV Konstytucji 3 Maja wydał Uniwersał połaniecki (właśc. Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych), w którym zmniejszono ilość pańszczyzny, nadano chłopom wolność osobistą, zakaz rugów i nieusuwalność z gruntu.
Niedługo przed III rozbiorem Polski w 1794 roku Hugo Kołłątaj opracował ustawę, na podstawie której gwarantowano chłopom biorącym udział w Powstaniu kościuszkowskim nadanie na własność ziemi przez nich użytkowanej, a w razie ich śmierci – ich synom.
Kolejnym zwolennikiem uwłaszczenia chłopów, przed i w czasie powstania listopadowego był Jan Olrych Szaniecki. Głównym przedmiotem jego działania w parlamencie była kwestia włościańska. Jan Olrych Szaniecki zdecydowanie opowiadał się za uwłaszczeniem chłopów. Sam już przed 1825 r. zniósł w swych majątkach pańszczyznę, zastępując ją czynszami i jako pierwszy nadał swym chłopom nazwiska[6]. W okresie Powstania listopadowego Szaniecki rozwinął w Izbie Poselskiej niezwykle żywą i zdecydowaną działalność. 6 stycznia 1831 r. w „Dzienniku Powszechnym Krajowym” opublikował artykuł „O celach i środkach rewolucji”. Przemawiając w sejmie za ustawą o uwłaszczeniu chłopów, mówił, cytat:
Odznaczmy sejm nasz teraźniejszy uchwałą niszczącą ostatni zabytek feudalizmu – pańszczyznę. Uchwała ta postawi Polskę na stopniu odpowiednim cywilizacji europejskiej, na stopniu szczęścia i swobód prawdziwej wolności. (...) Milion rąk podniesiemy ku obronie tej ziemi
W czasie powstania styczniowego z inspiracji stronnictwa czerwonych Tymczasowy Rząd Narodowy w wydanym „Manifeście”, oprócz wezwania do walki ogłosił uwłaszczenie chłopów. Wiosną 1863 włościanie w Królestwie Polskim zaprzestali faktycznie świadczeń na rzecz dworów.
Realizacja uwłaszczenia chłopów[edytuj | edytuj kod]
Reformy uwłaszczeniowe na terenie Polski dokonane przez władze zaborcze:
- od ok. 1808 do ok. 1872 w zaborze pruskim,
- w roku 1823 w Wielkim Księstwie Poznańskim,
- w roku 1848 w zaborze austriackim,
- w roku 1861 w zaborze rosyjskim (na tzw. ziemiach zabranych)
- w roku 1864 w Królestwie Polskim (kongresowym).
Uwłaszczenie chłopów w zaborze pruskim[edytuj | edytuj kod]
Najbardziej rozciągnięta w czasie okazała się reforma uwłaszczeniowa w Prusach. Była to tzw. „pruska droga do kapitalizmu”, czyli odgórne, stopniowe uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem, z zapewnieniem przewagi ekonomicznej i politycznej ziemiaństwa, tak by nie zmienić rewolucyjnie podstaw gospodarki państwa. W latach 1807–1872 stopniowo uwłaszczono chłopów (nadano im ziemię przez nich uprawianą na własność) za odszkodowaniem w formie nadziału ziemi lub w formie pieniężnej. Wraz z uwłaszczeniem dokonano likwidacji serwitutów, wspólnot gruntowych, komasacji i regulacji gruntów. Dzięki temu nie dopuszczono do rozdrobnienia gospodarstw chłopskich, co nastąpiło w Galicji.
Proces uwłaszczenia na ziemiach pruskich przebiegał następująco[7][8]:
- 1799 – zamiana pańszczyzny na czynsz w dobrach królewskich, początkowo dobrowolna od 1808 obowiązkowa,
- 1807 – likwidacja poddaństwa, zależności osobistej, wymogu zgody pana feudalnego na czynności prawne chłopów, przywiązania do ziemi, sądownictwa dominialnego i pozwolenie na swobodny obrót ziemią,
- 1808 – uwłaszczenie chłopów w dobrach państwowych, z wykupem świadczeń poddańczych,
- 1811 – uwłaszczenie chłopów w dobrach prywatnych na podstawie dobrowolnych umów lub z urzędu, za odszkodowaniem dla feudała w ziemi i spłatą renty feudalnej, zniesienie serwitutów,
- 1816 – ograniczenie reformy z 1811, rezygnacja z uwłaszczenia z urzędu, dozwolenie zawierania umów dobrowolnych tylko przez zamożniejszych chłopów
- 1821 – tzw. reluicja, wykup powinności chłopskich dla ogółu gospodarstw,
- 1823 i 1836 – częściowe uwłaszczenie w Wielkim Ks. Poznańskim, dla chłopów w dobrach prywatnych i państwowych, na podstawie dobrowolnej umowy i odszkodowaniem w ziemi, gotówce, naturze lub pańszczyźnie,
- 1848-1850 – dopuszczenie do regulacji uwłaszczeniowych wszystkich gospodarstw, na podstawie dobrowolnych umów, za odszkodowaniem, zniesienie powinności i uprawnień feudalnych,
- 1858 – powszechne zawieranie umów regulacyjnych,
- 1865-1872 – spłata zobowiązań chłopskich, także dzięki pomocy państwa i instytucji bankowych.
Uwłaszczenie chłopów w zaborze austriackim[edytuj | edytuj kod]
Nadanie ziemi chłopom na własność w zaborze austriackim przeprowadzono w 1848 r.
Uwłaszczenie chłopów w Królestwie Polskim[edytuj | edytuj kod]
Ostateczne nadanie ziemi chłopom na własność w Królestwie Polskim przeprowadzono w 1864 na mocy dekretu cara Aleksandra II Romanowa. Projekt reform uwłaszczeniowych opracował Mikołaj Milutin[9].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Andrzej Szwarc, Marek Urbański, Paweł Wieczorkiewicz, Kto rządził Polską? Nowy poczet władców-od początków do XXI wieku, Warszawa 2007, s. 531.
- ↑ Antoni Mączak, Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa 1981, t. 2, s. 447, 448.
- ↑ Józef Szymański, Szlakiem Braci Polskich. Przewodnik turystyczny po Kielecczyźnie., Kielce 1962, s. 9.
- ↑ Machul 2010 ↓, s. 9.
- ↑ Tadeusz Łepkowski, Słownik historii Polski. Warszawa 1973, s. 142.
- ↑ Leszek Marciniec, Kurortu czar, Wydanie II, Busko-Zdrój 2009, ISBN 978-83-928092-1-0, s. 10.
- ↑ Artur Korobowicz, Wojciech Witkowski, Historia ustroju i prawa polskiego (1772-1918), wyd. Oficyna, Warszawa 2009.
- ↑ Krzysztof Groniowski, Uwłaszczenie chłopów w Polsce. Geneza, realizacja, skutki, Warszawa 1976.
- ↑ Stefan Kieniewicz 1975 ↓, s. 265.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Halina Maria Machul: Ariańskim szlakiem po ziemi kieleckiej. Warszawa: Agros, 2010. ISBN 978-83-89986-58-0.