Wacław Sierpiński

Wacław Sierpiński
1928
Kraj działania	Polska
Data i miejsce urodzenia	14 marca 1882 Warszawa, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	21 października 1969 Warszawa, Polska
Odznaczenia

Trójkąt Sierpińskiego jest samopodobny

Wacław Franciszek Sierpiński (ur. 14 marca 1882 w Warszawie, zm. 21 października 1969 tamże) – polski matematyk, jeden z czołowych przedstawicieli warszawskiej szkoły matematycznej i twórców polskiej szkoły matematycznej.

Pozostawił olbrzymi dorobek naukowy, obejmujący, poza wieloma książkami, 724 prace i komunikaty, 113 artykułów i 13 skryptów. Prace te dotyczyły teorii liczb, analizy matematycznej, ogólnej i opisowej teorii mnogości, topologii mnogościowej, teorii miary i kategorii oraz teorii funkcji zmiennej rzeczywistej. Szczególne znaczenie mają jego prace na temat pewnika wyboru i hipotezy continuum.

Życiorys

Młodość

Urodził się w rodzinie Konstantego, lekarza, i Ludwiki z Łapińskich. W 1900 ukończył V Gimnazjum Klasyczne w Warszawie i rozpoczął studia na Wydziale Fizyko-Matematycznym Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Studia ukończył w roku 1904, uzyskując stopień kandydata nauk i złoty medal za pracę z teorii liczb na temat podany przez prof. G. F. Woronego, a od jesieni został mianowany nauczycielem matematyki i fizyki w IV Gimnazjum Żeńskim. Uczestniczył w strajku szkolnym w 1905, porzucił pracę i wyjechał do Krakowa.

Grób Wacława Sierpińskiego w Warszawie

Początki kariery naukowej

W 1906 uzyskał stopień doktora filozofii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie pracy O sumowaniu szeregu ∑ m2+n2≤x f(m2 +n2) (jego promotorem był botanik Edward Janczewski-Glinka). Po powrocie do Warszawy uczył w polskich szkołach średnich prywatnych, w Seminarium Nauczycielskim w Ursynowie oraz wykładał matematykę na Wyższych Kursach Naukowych, będących odpowiednikiem nieoficjalnego Uniwersytetu Polskiego w Warszawie.

W 1907 wyjechał na kilkumiesięczne studia do Getyngi, gdzie zetknął się z Constantinem Carathéodorym. W styczniu 1908 został członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a w lipcu habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim na podstawie prac z teorii liczb i rozpoczął tam w 1909 wykłady z teorii mnogości jako osobnego przedmiotu, początkowo na stanowisku docenta.

We wrześniu 1910 otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego, został kierownikiem II Katedry Matematyki. W latach 1910–1914 wydał pierwsze swoje książki: Teoria liczb niewymiernych, Zarys teorii mnogości, Teoria liczb. Prace te zostały nagrodzone przez Akademię Umiejętności w Krakowie, która wybrała go w 1917 swoim członkiem korespondentem.

I wojna światowa

Wybuch I wojny światowej zastał go z rodziną na Białorusi w majątku teściów, Poznajowie. Jako poddany austriacki został internowany w Wiatce. Dzięki staraniom matematyków moskiewskich zezwolono mu w 1915 na przyjazd do Moskwy. Wówczas nawiązał przyjaźń i współpracę z Mikołajem Łuzinem, z którym opublikował 8 wspólnych prac. W Wiatce i Moskwie napisał I tom Analizy Matematycznej dedykując tę pracę reaktywowanemu Uniwersytetowi Warszawskiemu.

W lutym 1918 przez Finlandię i Szwecję wrócił do Polski i przez semestr letni 1918 wykładał na Uniwersytecie Lwowskim, a od jesieni 1918 wykładał już na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie w kwietniu 1919 otrzymał nominację na profesora zwyczajnego.

Wojna polsko-bolszewicka

W czasie wojny polsko-bolszewickiej pracował w Wydziale II Radiowywiadu Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa kierowanym przez Jana Kowalewskiego, razem m.in. ze Stefanem Mazurkiewiczem i Stanisławem Leśniewskim brał udział w łamaniu sowieckich szyfrów.

Okres międzywojenny

W roku 1920 Sierpiński wspólnie z Zygmuntem Janiszewskim i Stefanem Mazurkiewiczem założyli „Fundamenta Mathematicae” – pierwsze w świecie specjalistyczne czasopismo matematyczne poświęcone teorii mnogości i jej zastosowaniom oraz logice matematycznej.

W 1921 Polska Akademia Umiejętności powołała go na członka czynnego i wyróżniła nagrodą za „Fundamenta Mathematicae”.

W latach międzywojennych prowadził czynne życie naukowe, wydał 8 książek, dwie broszury oraz 7 podręczników szkolnych, pisanych wspólnie ze Stefanem Banachem i Włodzimierzem Stożkiem.

Od 1931 roku pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (aż do jego wcielenia do PAN w 1952 roku). Był organizatorem i prezesem I Kongresu Matematyków Słowiańskich w Warszawie w 1929. Brał także udział jako delegat PAU w Międzynarodowych Kongresach Matematycznych w Toronto (1924), Bolonii (1928), Zurychu (1932) i Oslo (1936).

II wojna światowa

Wybuch II wojny światowej zastał go w Warszawie. W okresie okupacji pracował formalnie jako urzędnik magistratu polskiego w Warszawie. Równocześnie nadal prowadził działalność dydaktyczną, wykładając w podziemnym uniwersytecie. Nie przerwał także pracy naukowej. Niektóre spośród licznych jego prac były publikowane w Sprawozdaniach Akademii Papieskiej w Rzymie; napisał też Zasady algebry wyższej (1946). W październiku 1944 mieszkanie Sierpińskich zostało spalone, wraz z nim cenna biblioteka. Po przejściu przez obóz w Pruszkowie w lutym 1945 dotarł do Krakowa.

Okres powojenny

Przez semestr letni 1945 wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim, jesienią wrócił na swą katedrę do Warszawy i wznowił wydawanie Fundamenta Mathematicae. W 1948 rozpoczął pracę w Państwowym Instytucie Matematycznym, a po przekształceniu tegoż w Instytut Matematyczny PAN objął w 1953 przewodnictwo Rady Naukowej Instytutu i piastował je do 1967. W latach 1956–1969 był redaktorem naczelnym wznowionego po przerwie wojennej pisma Acta Arithmetica. Był sygnatariuszem Listu 34 (protestu przeciw cenzurze), później, po represjach władzy wobec jego sygnatariuszy, był jednym z dziesięciu sygnatariuszy innego listu do The Times, zawierającego stwierdzenie, że w Polsce nie było represji i dyskredytującego Radio Wolna Europa. Przeszedł na emeryturę z instytutu i uniwersytetu w 1960.

Uczniowie

Wśród jego uczniów byli m.in. Stefan Mazurkiewicz, Stanisław Ruziewicz, Kazimierz Kuratowski, Kazimierz Zarankiewicz, Otto Nikodym, Adolf Lindenbaum, Jerzy Spława-Neyman, Władysław Ślebodziński, Bronisław Knaster, Stanisław Saks, Antoni Zygmund, Karol Borsuk, Stefania Braunówna, Edward Szpilrajn-Marczewski, Antoni Wakulicz, Jerzy Browkin, Andrzej Rotkiewicz i Andrzej Schinzel.

Członkostwo w akademiach i towarzystwach naukowych

Polskie

• Towarzystwo Naukowe Warszawskie – członek od 1908, członek zwyczajny od 1929, wiceprezes (1925-1931), prezes (1931-1952)
• Akademia Umiejętności – członek-korespondent od 1917
• Polska Akademia Umiejętności – członek czynny od 1921
• Towarzystwo Naukowe we Lwowie – członek czynny od 1926
• Polskie Towarzystwo Matematyczne – prezes (1928-1930), członek honorowy (od 1964)
• Polska Akademia Nauk – członek rzeczywisty od 1952, w latach 1952–1957 wiceprezes, w latach 1957–1968 członek prezydium
• Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (członek od 1949)
• Wrocławskie Towarzystwo Naukowe (członek honorowy od 1964)
• Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych (prezes 1927-1933)
• Towarzystwo Popierania Współpracy Naukowej z Francją (prezes 1959-1963)
• Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Rumuńskiej (prezes w okresie międzywojennym)

Zagraniczne

• członek Towarzystwa Geograficznego w Limie (od 1928, od 1932 członek honorowy), Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk (od 1932), Rumuńskiej Akademii Nauk (od 1932, członek honorowy od 1934), Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Liège (od 1934), Bułgarskiej Akademii Nauk (od 1934), Jugosłowiańskiej Akademii Nauk (od 1938), włoskiej królewskiej akademii nauk fizycznych i matematycznych w Neapolu (członek korespondent od 1939). Accademia dei Lincei w Rzymie (od 1947), paryskiej Akademii Nauk (od 1948), Niemieckiej Akademii Nauk w Berlinie (od 1950), Akademii Nauk w Nowym Jorku (od 1959), Czechosłowackiej Akademii Nauk (od 1960), Holenderskiej Akademii Nauk (od 1961), Międzynarodowej Akademii Filozofii Nauki (od 1961, wiceprezes w latach 1962–1965), Papieskiej Akademii Nauk (od 1968).

Odznaczenia, nagrody i wyróżnienia

Odznaczenia

• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1957)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1951)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1925)
• Order Sztandaru Pracy I klasy (1951)
• Order Korony II klasy (1930, Rumunia)
• Krzyż Zasługi II klasy (1932, Węgry)
• Order Legii Honorowej IV klasy (1933, Francja)
• Order Legii Honorowej III klasy (1958, Francja)
• Order Zasługi Cywilnej II klasy (1939, Bułgaria)

Doktoraty honoris causa

• Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1929) Amsterdamie (1932), Tartu (1932), Sofijskiego w Sofii (1939), Paryskiego (1939), Bordeaux (1947), Pradze (1948), Wrocławiu (1948), Lucknow (1949), Moskwie (1967).

Nagrody

• Nagroda Akademii Umiejętności (1911, 1913, 1917)
• Nagroda Polskiej Akademii Umiejętności (1921)
• Nagroda miasta Warszawy (1929, 1954)
• Nagroda im. Stefana Banacha (1946)
• Nagroda Państwowa I stopnia (1951)
• nagroda Fundacji A. Jurzykowskiego (1968)

Inne

• Decyzją Międzynarodowej Unii Astronomicznej w 1976 roku imieniem Wacława Sierpińskiego został nazwany krater Sierpiński na Księżycu.
• Od 1974 Uniwersytet Warszawski i Polskie Towarzystwo Matematyczne nadają matematykom związanym z Polską Medal im. Wacława Sierpińskiego za wybitne osiągnięcia naukowe.

Miejsce spoczynku

Został pochowany na warszawskich Powązkach w Alei Zasłużonych (grób 153).

Zobacz też

• trójkąt Sierpińskiego
• dywan Sierpińskiego
• liczby Sierpińskiego
• przestrzeń Sierpińskiego
• Sierpiński (krater księżycowy)

Bibliografia

• Roman Duda: Matematycy XIX i XX wieku związani z Polską. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2012, s. 421-429. ISBN 978-83-229-3316-9.
• Biogram autorstwa Andrzeja Schinzela

Linki zewnętrzne

• Kilka książek Sierpińskiego dostępnych jest pod adresem: Biblioteka Wirtualna Nauki