Xawery Dunikowski
| ||
![]() Xawery Dunikowski (ok. 1955) | ||
Imię i nazwisko | Franciszek Xawery Dunikowski | |
Data i miejsce urodzenia | 24 listopada 1875 Kraków | |
Data i miejsce śmierci | 26 stycznia 1964 Warszawa | |
Narodowość | polska | |
Dziedzina sztuki | rzeźba, malarstwo | |
Muzeum artysty | Muzeum Rzeźby im. X. Dunikowskiego w Królikarni | |
Ważne dzieła | ||
| ||
Odznaczenia | ||
![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() |
Franciszek Xawery Dunikowski[1] (ur. 24 listopada 1875 w Krakowie[2], zm. 26 stycznia 1964 w Warszawie) – polski rzeźbiarz, malarz i pedagog. Budowniczy Polski Ludowej.
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Pochodził ze zubożałej szlachty. Jego ojciec Mieczysław pracował jako nadkonduktor kolei warszawsko-wiedeńskiej. Edukację rozpoczął w Szkole Technicznej w Warszawie. W 1896 przyjechał do Krakowa studiować w Szkole Sztuk Pięknych u rzeźbiarzy: Alfreda Dauna w latach 1896–1899 i Konstantego Laszczki 1899–1903.
Po studiach wyjechał do Warszawy, aby objąć stanowisko profesora rzeźby w Szkole Sztuk Plastycznych. W 1905 w restauracji Lijewskiego w Warszawie postrzelił śmiertelnie atakującego go malarza Wacława Pawliszaka, któremu wcześniej odmówił dania satysfakcji[3]. Później został zwolniony z aresztu za kaucją w wysokości 2 tys. rubli. W 1908 z nieformalnego związku z Sarą Lipską urodziło się jedyne dziecko Xawerego Dunikowskiego, córka Maria Xawera[4]. W Warszawie pracował do roku 1910, po czym wyjechał do Krakowa. W 1914 wyjechał na stypendium do Londynu. Kolejne lata spędził w Paryżu, służył w Legii Cudzoziemskiej[5]. W 1922 wrócił do Polski, aby objąć katedrę rzeźby na krakowskiej ASP. Postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 20 września 1930 został mianowany profesorem zwyczajnym rzeźby[6]. Do grona uczniów Dunikowskiego zaliczali się m.in.: Jerzy Bandura, August Dyrda, Zygmunt Gawlik, Józef Gosławski, Maria Jarema, Ludwik Konarzewski (junior), Marian Konieczny, Jacek Puget, Henryk Wiciński[7] oraz Jerzy Bereś.
W okresie międzywojennym otrzymał wiele prestiżowych nagród, wykonał setki realizacji, które przyniosły mu międzynarodową sławę. W 1936 otrzymał nagrodę plastyczną Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego[8]. Z dzieł z tego okresu można wymienić postacie czterech ewangelistów na gmachu Seminarium Śląskiego w Krakowie z 1927, głowy wawelskie z lat 1925–1927 i pomnik prezydenta Krakowa Józefa Dietla z 1936.
Przez większą część okresu okupacji był więźniem niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie trafił po aresztowaniu w 1940. Po wojnie, w latach 1945–1955, kierował katedrą rzeźby na krakowskiej ASP. W 1955 na stałe przeniósł się do Warszawy. W 1959 został profesorem i kierownikiem katedry rzeźby w Państwowej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu. Z powojennych realizacji Dunikowskiego należy wymienić Pomnik Czynu Powstańczego na Górze św. Anny (1955) powstały w wyniku przebudowania niemieckiego mauzoleum. Z obrazów warto wspomnieć Portret córki z 1924 i Autoportret w stroju mandaryna z 1935. W Krakowie mieszkał w latach 1938–1940 i 1945–1955 przy ulicy Karmelickiej 27 (na kamienicy tablica upamiętniająca artystę). Wielokrotnie honorowany przez władze PRL, w listopadzie 1949 został członkiem Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia urodzin Józefa Stalina[9].
W Warszawie w latach 1959–1964 mieszkał w domu przy al. Juliana Marchlewskiego (obecnie al. Jana Pawła II) 36[10].
Został pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A26-tuje-18/19)[11].
Ordery i odznaczenia[edytuj | edytuj kod]
- Order Budowniczych Polski Ludowej (22 lipca 1949)[12]
- Order Sztandaru Pracy I klasy (14 grudnia 1955)[13]
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (15 października 1948)[14]
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1936)[15]
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1928)[16]
- Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955)[17]
- Złoty Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1935)[18]
Wybrane realizacje[edytuj | edytuj kod]
- Macierzyństwo (1900)
- Tchnienie (1901)
- Fatum (1904)
- cykl Kobiety brzemienne (1906)
- Grobowiec Bolesława Śmiałego (1917)
- Autoportret (1917)
- cykl Głowy Wawelskie (1925–1926)
- Pomnik Czynu Powstańczego na Górze św. Anny (1946–1955)
- Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej
- Pomnik Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego w Warszawie (1963)
Galeria[edytuj | edytuj kod]
Pomnik Józefa Dietla, Kraków
Popiersie Xawerego Dunikowskiego w Alei Sław na skwerze Harcerskim w Kielcach
Grób Xawerego Dunikowskiego, cmentarz Wojskowy na Powązkach
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
Jego imieniem nazwano między innymi bulwar we Wrocławiu, ulice w Bydgoszczy, Częstochowie, Gdańsku, Gliwicach, Krakowie, Słupsku, Wałbrzychu, Zielonej Górze, Warszawie, Poznaniu, Lublinie, Łodzi, Szczecinie, Kędzierzynie-Koźlu oraz plac w Olsztynie. Jego imię nosi również Zespół Szkół w Zawierciu. W warszawskiej Królikarni mieści się również muzeum poświęcone artyście[19].
W listopadzie 1975 na budynku przy al. Jana Pawła II 36 w Warszawie, gdzie w latach 1959–1964 mieszkał artysta, odsłonięto tablicę pamiątkową[10].
24 listopada 1975 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Ursynów zostało nadane imię Xawerego Dunikowskiego[20].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Włodzimierz Sokorski: Xawery Dunikowski. Iskry, 1978, s. 97, seria: Współczesne życiorysy Polaków. OCLC 5098404.
- ↑ Stanisław Łoza (red.), Czy wiesz kto to jest?, (Przedr. fotooffs., oryg.: Warszawa : Wydaw. Głównej Księgarni Wojskowej, 1938.), Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe : na zam. Zrzeszenia Księgarstwa, 1983, s. 155 .
- ↑ Krwawy dramat w Warszawie. „Nowości Illustrowane”. 5, s. 2, 28 stycznia 1905.
- ↑ Damian Gajda "Sara Lipska – muza Xawerego Dunikowskiego. Artystka w cieniu swojego mistrza" Wysokie Obcasy 25 października 2012
- ↑ Xawery Dunikowski – Portrety
- ↑ Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Rzeczypospolitej Polskiej. R. 13, 1930 nr 10 ( 27 X), [Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego], 1930, s. 508 [dostęp 2020-10-01] .
- ↑ Aleksandra Melbechowska-Luty: Posągi i ludzie. Rzeźba polska dwudziestolecia międzywojennego. Warszawa: Neriton, 2005, s. 202. ISBN 83-89729-40-7.
- ↑ Ksawery Dunikowski laureatem nagrody plastycznej M. W. R. i O. P.. „Gazeta Lwowska”, s. 1, Nr 77 z 2 kwietnia 1936.
- ↑ Życie Warszawy, nr 306 (1808), 6 listopada 1949, str. 1
- ↑ a b Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w.. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 126. ISBN 83-01-06109-X.
- ↑ Juliusz Jerzy Malczewski (red.): Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, s. 41. ISBN 83-217-2641-0.
- ↑ M.P. z 1950 r. nr 5, poz. 51 „za wybitne zasługi położone dla dzieła budowy Polski Ludowej”.
- ↑ M.P. z 1956 r. nr 23, poz. 335 „w związku z 80 rocznicą urodzin za wybitne osiągnięcia artystyczne w dziedzinie rzeźby”.
- ↑ M.P. z 1948 r. nr 76, poz. 668 „za wybitne zasługi w dziedzinie rozwoju sztuki polskiej”.
- ↑ M.P. z 1936 r. nr 263, poz. 468 „za zasługi na polu rozwoju sztuki”.
- ↑ Odznaczenie orderem „Polonia Restituta”. „Gazeta Lwowska”, s. 8, Nr 260 z 11 listopada 1928.
- ↑ M.P. z 1955 r. nr 103, poz. 1410.
- ↑ Rocznik Polskiej Akademii Literatury, Warszawa 1937, s. 255.
- ↑ Królikarnia. Historia. krolikarnia.mnw.art.pl. [dostęp 18 września 2011].
- ↑ Uchwała nr 34 Rady Narodowej m. st. Warszawy z dnia 24 listopada 1975 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 30 grudnia 1975 r., nr 16, poz. 115, s. 1.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Piotr Szubert: Xawery (Ksawery) Dunikowski. culture.pl. [dostęp 16 sierpnia 2011].
- Xawery Dunikowski – film z 1963 roku. filmpolski.pl. [dostęp 4 stycznia 2010].
- Tajemnica Pana X – film z 1994 roku (historia morderstwa Wacława Pawliszaka). filmpolski.pl. [dostęp 4 stycznia 2010].
- Krewki Xawery Dunikowski. weranda.pl. [dostęp 4 stycznia 2010].
- Karolina Stasiak: Niepokorny Dunikowski. Wyjątkowa wystawa w Orońsku. gazeta.pl, 2011-07-06. [dostęp 18 września 2011].
- Niepokorny, czyli cała prawda o Xawerym Dunikowskim na wystawie z okazji 30-lecia Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku. rzezba-oronsko.pl. [dostęp 18 września 2011].
- Xawery Dunikowski podczas prac nad głową robotnika w PKF na stronie KronikaRP
- Wystawa rzeźb Xawerego Dunikowskiego w Krakowie w PKF na stronie KronikaRP
- 25. rocznica śmierci Xawerego Dunikowskiego w PKF na stronie KronikaRP
- Absolwenci Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie
- Laureaci nagrody plastycznej Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
- Ludzie urodzeni w Krakowie
- Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1944–1989)
- Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Medalem 10-lecia Polski Ludowej
- Odznaczeni Orderem Budowniczych Polski Ludowej
- Odznaczeni Orderem Sztandaru Pracy I klasy
- Odznaczeni Złotym Wawrzynem Akademickim
- Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie
- Polacy w Legii Cudzoziemskiej
- Polscy malarze
- Polscy pedagodzy
- Polscy rzeźbiarze
- Urodzeni w 1875
- Więźniowie KL Auschwitz
- Wykładowcy Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie
- Zmarli w 1964